آیین سنتی و مذهبی قالی شویان، مراسمی که در یونسکو به نام ایران به ثبت رسید

هر سال در دومین جمعه پاییز مصادف با شهادت امامزاده سلطان‌علی بن محمد باقر، آیین سنتی و مذهبی قالی‌شویان، در مشهد اردهال برگزار می‌شود. در این مراسم که به جمعه قالی هم شهرت دارد، اهالی فین کاشان در یک مراسم نمادین، با چوب‌دستی‌هایی، قالیچه‌ای را در نهر آبی که در نزدیکی آنجا است، شست‌وشو می‌دهند.

بنابر نقل‌ها و روایاتی که سینه به سینه تا به امروز به ما رسیده، امامزاده سلطان‌علی از فرزندان امام باقر به درخواست اهالی کاشان قدیم به ایران آمد و پس از مدتی توسط حاکمان وقت به شهادت رسید. گفته شده سلطان‌علی را هنگام دعا و نماز در محلی که اکنون به قتلگاه معروف است، به شهادت رسانده‌اند. چنان که نقل است، دو روز پس از شهادت خبر به فینی‌ها می‌رسد، فینی‌ها با بیل، چوب و چماق خود را به اردهال رسانده و در روز سوم شهادت، پیکر پاک امامزاده را در یک تخته قالی نهاده، به سر نهر آبی که اکنون به نهر شاهزاده حسین معروف است، برده و غسل دادند و بعد در محل کنونی به خاک سپردند.

به روایتی دیگر، جسد پاره پاره امامزاده را بدون غسل روی قالی گذاشتند و به بالای تپه‌ای که اکنون در آن آرام گرفته، بردند و دفن کردند. بعد قالی آغشته به خون امامزاده را با آب جوی شستند. می‌گویند وقتی فینی‌ها مشغول غسل و دفن بودند، اهالی خاوه از راه می‌رسند و کمک می‌کنند؛ به همین علت فینی‌ها در دومین جمعه مهرماه به مشهد اردهال می‌آیند و مراسم خاکسپاری او را زنده نگاه می‌دارند.

مراسم اصلی قالی‌شویان که به جمعه قالی نیز مشهور است، دارای ویژگی‌ها و آیین‌های خاصی است. اغلب عزاداران، شب جمعه قالی به اردهال می‌آیند و در زائرسراها، دامنه‌ها و حوالی صحن‌های بقعه امامزاده شب را به صبح می‌رسانند. از اوایل صبح جمعه، هزاران نفر با پوشش پیراهن مشکی، چوب و چماق‌های تراشیده و مخصوص، خود را که از قبل می‌تراشند و آماده می‌کنند، به دست می‌گیرند. چوب به دستان در کنار جوی آبی که در صحن بقعه شاهزاده حسین جاری است، جمع می‌شوند و منتظر می‌مانند تا مراسم آغاز شود. در این میان چند تن از بزرگان، نذورات نقدی مردم را جمع می‌کنند. با شروع مراسم، یا حسین‌گویان و با شور و هیجان با پایین و بالابردن چوب‌هایشان برای گرفتن قالی به‌سمت مرقد سلطان‌علی که در فاصله ۸۰۰ متری واقع است، به راه می‌افتند.

پس از عبور از گذرگاه دره، از ضلع جنوبی بقعه وارد صحن پاپک می‌شوند و با طی پله‌های پاپک وارد صحن صفا می‌شوند. معمولا قبل از اینکه قالی را از خادمین امامزاده تحویل بگیرند، در صحن صفا و صحن‌های جانبی، مراسم نوحه‌خوانی و سینه‌زنی و سخنرانی برگزار می‌شود. پس از پایان سخنرانی و سوگواری، یکی از ریش‌سفیدان فینی، کمک‌های نقدی و نذورات جمع‌آوری شده را به‌عنوان هدیه به متولی یا سرپرست خادمان آستانه می‌دهد و درخواست قالی مخصوص امامزاده شهید را می‌کند. خادمان، یک تخته قالی لوله شده را با پارچه مشکی می‌پوشانند و به ریش‌سفیدان می‌سپارند. چوب به دستان، با دیدن قالی با شور و هیجان مضاعف و فریاد یا حسین یا حسین به سوی قالی می‌شتابند. قالی را در اختیار خود می‌آورند و در حالی که انبوه جمعیت غیر فینی آن‌ها را احاطه و همراهی می‌کنند، قالی لوله شده را به نشانه جسد امامزاده که در فرش پیچیده شده، با ذکر یا حسین و هیاهوی زیاد بر دوش نهاده و با گام‌های تند و شتایان از صحن صفا خارج می‌شوند. دسته دیگر، چوب و چماق‌های خود را در آسمان تکان می‌دهند، می‌رقصانند و مانند سپاهی خشمگین به‌دنبال علم به سوی چشمه سرازیر می‌شوند.

گروهی جلوتر، خود را به چشمه می‌رسانند و جمعیت را از لب چشمه کنار زده، فضا را آماده ورود قالی می‌کنند. قالی را یه کنار نهر می‌آورند و روی زمین می‌گذارند. در این هنگام کسانی که امامزاده را یاری نکرده‌اند را لعنت می‌کنند. سپس برای شستن قالی، چوب دستی خود را در آب چشمه فرو برده، بیرون می‌آورند، قطرات آب چوب‌ها را به قالی می‌پاشند و گوشه‌ای از قالی را خیس می‌کنند، که این نمادی برای شستن و غسل دادن قالی شهید است. سپس به همان ترتیب قالی را بر دوش گرفته از طریق گذرگاهی که به در شرقی بقعه منتهی می‌شود، وارد صحن سردار یا فینی‌ها می‌شوند و چند دور قالی را در حیاط می‌چرخانند و بعد به ایوان بقعه می‌برند.

چند نفر از بزرگان پیش می‌روند تا قالی را بگیرند، ولی چوب به دستان که دوست ندارند قالی را تحویل دهند، با تکان دادن چوب‌هایشان آن‌ها را دور می‌کنند؛ تا این‌که با کشمکش‌های زیاد و فریادهای مکرر حسین، حسین و الله اکبر بزرگان فینی قالی را گرفته به بزرگان خاوه تحویل می‌دهند. خاوه‌ای‌ها نیز قالی را با تشریفات خاص تحویل خدام امامزاده می‌دهند. بدین ترتیب حدود ظهر مراسم تمام می‌شود و دسته برای زیارت به مرقد امامزاده می‌روند.

یک هفته پیش از مناسک آیین قالی‌شویان، به‌طور معمول در نخستین جمعه از فصل پاییز، مراسم جار در فین برگزار می‌شود. این روز که در میان فینی‌ها به «جمعه جار» معروف است، در واقع روز فراخوانی مردم به مراسم قالی‌شویان در مشهد اردهال است. تعیین روز قالی‌شویان و اعلام آن به مردم به عهده ستاد برگزاری مراسم سنتی مذهبی قالی‌شویان فین است. این گروه روز مراسم قالی‌شویان را معمولا در دومین جمعه پاییز تعیین می‌کنند، اما اگر مصادف با روزهای سوگواری یا جشن‌های مذهبی باشد، مراسم به یک هفته بعد یا قبل موکول می‌گردد.

یکی برنامه‌های جانبی مراسم قالی‌شویان، احداث بازاری به‌مدت یک هفته تا ده روز است که در آن صاحبان حرفه‌های مختلف، کالاها و اجناس خود را به مردم و زائران عرضه می‌کنند. چنان که بر می‌آید، مردم آن منطقه معتقدند خرید لوازم و اسباب خانه در مشهد اردهال در کنار بقعه امامزاده سلطانعلی باعث خیر و برکت می‌شود.