شورای اسلامی شهر و روستا چیست؟
اصل شوراها در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران با نام آیت‌الله سیدمحمود طالقانی گره خورده است. شورا از دیدگاه طالقانی نهادی برای تامین خواست همه اقشار، اقوام، گروه‌ها و مشارکت آن‌ها در اداره و تصمیم‌گیری‌های کشور است. به عقیده وی با حضور مردم در شوراها (از روستا تا استان) و اداره آن‌ها به‌وسیله مردم اهداف حکومت تضمین می‌شود. شوراها تحقق‌بخش و تضمین کننده آزادی هستند و حضور مردم را به مثابه صاحبان حکومت نهادینه می‌کنند.
آیت‌الله طالقانی گفته بود:
صد‌ها بار گفتم که مسئله شورا از اساسی‌‌ترین مسائل اسلامی است. خداوند حتی به پیغمبرش با آن عظمت می‌‌گوید با این مردم مشورت کن، به اینها شخصیت بده، بدانند که مسوولیت دارند، متکی به شخص رهبر نباشند. این اصل اسلامی است. یعنی همه مردم از خانه و زندگی و واحدها باید در کارشان با هم مشورت کنند.
شورای اسلامی شهر، روستا شوراهایی هستند که در شهرها و روستاها ایران به‌طور جداگانه با رای مردم همان حوزه انتخاب می‌شوند. شورای هر استان از نمایندگان منتخب شوراهای شهرستان‌های تابعه هر استان تشکیل می‌شود.
عمر قانونی هر دوره شوراها ۴ سال است. ولی در پی تصویب قانونی در مجلس مصوب شد که انتخابات خبرگان با مجلس و انتخابات شوراها با ریاست‌جمهوری ادغام شود.انتخابات گذشته در سال ۱۳۸۵ برگزار شد و عمر شوراهای سوم ۷ سال به درازا کشید.
بر لزوم وجود شوراهای مختلف در قانون اساسی تصریح شده‌است، اما تدوین سازوکار اجرایی آن تا دولت اول خاتمی به تعویق افتاد. اولین دوره انتخابات سراسری شوراهای اسلامی کشور در ۱۷ اسفند سال ۱۳۷۷ با استقبال زیاد مردم در بیش از ۴۰،۰۰۰ حوزه انتخاباتی برگزار شد و نهایتا حدود ۲۰۰ هزار نفر از منتخبین مردم جهت اداره امور شهرها و روستاهای ایران به‌عنوان عضو شورای اسلامی شهر یا روستا برگزیده شدند.
شروع به کار شوراهای اسلامی از ۹ اردیبهشت سال ۱۳۷۸ و هم‌زمان با پیام روح‌الله خمینی در خصوص شوراها و با صدور پیام ویژه‌ای از سوی سیدعلی خامنه‌ای آغاز شد. این نهاد مردمی فعالیت‌های گسترده و مؤثری در کل کشور دارد.
از سال ۱۳۷۷ تاکنون (۱۳۹۲) چهار دوره انتخابات شهر و روستا برگزار شده و دوره‌های زیر تشکیل یافته است:
- دوره اول: ۱۳۷۷ تا ۱۳۸۱ هجری خورشیدی
- دوره دوم: ۱۳۸۱ تا ۱۳۸۵ هجری خورشیدی
- دوره سوم: ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۲ هجری خورشیدی
- دوره چهارم: ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۶ هجری خورشیدی (دوره کنونی)
فصل هفتم قانون اساسی ایران به شوراها اختصاص دارد. این فصل شامل اصول صدم تا صد و ششم قانون اساسی هستند:
اصل ۱۰۰: برای پیشبرد سریع برنامه‌های اجتماعی، اقتصادی، عمرانی، بهداشتی، فرهنگی، آموزشی و سایر امور رفاهی از طریق همکاری مردم با توجه به مقتضیات محلی، اداره امور هر روستا، بخش، شهر، شهرستان یا استان با نظارت شورایی به نام شورای ده، بخش، شهر، شهرستان یا استان صورت می‌گیرد که اعضای آن را مردم همان محل انتخاب می‌کنند. شرایط انتخاب‌کنندگان و انتخاب‌شوندگان و حدود وظایف و اختیارات و نحوه انتخاب و نظارت شوراهای مذکور و سلسله مراتب آن‌ها را که باید با رعایت اصول وحدت ملی و تمامیت ارضی و نظام جمهوری اسلامی و تابعیت حکومت مرکزی باشد قانون معین می‌کند.
اصل ۱۰۱: به‌منظور جلوگیری از تبعیض و جلب همکاری در تهیه برنامه‌های عمرانی و رفاهی استان‌ها و نظارت بر اجرای هماهنگ آن‌ها، شورای‌عالی استان‌ها مرکب از نمایندگان شوراهای استان‌ها تشکیل می‌شود. نحوه تشکیل و وظایف این شورا را قانون معین می‌کند.
اصل ۱۰۲: شورای‌عالی استان‌ها حق دارد در حدود وظایف خود طرح‌هایی تهیه و مستقیما یا از طریق دولت به مجلس شورای اسلامی پیشنهاد کند. این طرح‌ها باید در مجلس مورد بررسی قرار گیرد.
اصل ۱۰۳: استانداران، فرمانداران، بخشداران و سایر مقامات کشوری که از طرف دولت تعیین می‌شوند در حدود اختیارات شوراها ملزم به رعایت تصمیمات آن‌ها هستند.
اصل ۱۰۴: به‌منظور تأمین قسط اسلامی و همکاری در تهیه برنامه‌ها و ایجاد هماهنگی در پیشرفت امور در واحدهای تولیدی، صنعتی و کشاورزی، شوراهایی مرکب از نمایندگان کارگران و دهقانان و دیگر کارکنان و مدیران، و در واحدهای آموزشی، اداری، خدماتی و مانند اینها شوراهایی مرکب از نمایندگان اعضا این واحدها تشکیل می‌شود. چگونگی تشکیل این شوراها و حدود وظایف و اختیارات آن‌ها را قانون معین می‌کند.
اصل ۱۰۵: تصمیمات شوراها نباید مخالف موازین اسلام و قوانین کشور باشد.
اصل ۱۰۶: انحلال شوراها جز در صورت انحراف از وظایف قانونی ممکن نیست. مرجع تشخیص انحراف و ترتیب انحلال شوراها و طرز تشکیل مجدد آن‌ها را قانون معین می‌کند. شورا در صورت اعتراض به انحلال حق دارد به دادگاه صالح شکایت کند و دادگاه موظف است خارج از نوبت به آن رسیدگی کند.