آثار ایرانی ثبت شده در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو کدامند؟

فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو شامل آثار فرهنگی و معنوی کشورهای مختلف جهان است که سینه‌به‌سینه بین نسل‌های مختلف هر کشور شده‌اند و تا به امروز حفظ شده‌اند. پس از ثبت آثار تاریخی و طبیعی ایران در فهرست یونسکو، در طول سال‌های اخیر برخی از آثار معنوی ایران نیز در فهرست میراث معنوی یونسکو قرار گرفته‌اند که از آن جمله می‌توان به آیین نوروز، ردیف های موسیقی سنتی ایران، آیین ورزش‌های پهلوانی و زورخانه ای، هنر نمایشی تعزیه، مهارت قالی‌بافی کاشان،‌ مهارت فرش بافی فارس، آیین نقالی، دانش سنتی لنج سازی و دریانوردی در خلیج فارس و موسیقی بخشی های خراسان اشاره کرد.

با توجه به گستردگی قلمرو حکومت پادشاهان ایران باستان، برخی آثار معنوی ایران به‌طور مشترک با سایر کشورها در لیست جهانی ناملموس یونسکو ثبت شده‌اند. برای آشنایی با میراث فرهنگی و معنوی ثبت شده ایران در فهرست معنوی یونسکو با ما همراه شوید.

برای دیدن نسخه باکیفیت اینفوگرافیک روی آن کلیک کنید

• آیین‌های کهن و باستانی
• ثبت در سال ۲۰۱۰ میلادی
• اثر مشترک با کشورهای جمهوری آذربایجان، هند، قرقیزستان، پاکستان، ترکیه و ازبکستان
• ثبت مجدد: این اثر در سال ۲۰۱۵ میلادی برای کشورهای افغانستان، تاجیکستان، عراق، قزاقستان و ترکمنستان ثبت شد؛ مغولستان نیز در سال ۲۰۲۴ به پرونده نوروز پیوست.

آیین برگزاری مراسم نوروز در فرهنگ ایران قدمتی باستانی دارد. در آثار برجسته‌ترین شاعران و نویسندگان ایرانی از حکیم ابوالقاسم فردوسی گرفته تا شاعران معاصر، از مراسم نوروز در آغاز بهار در ایران‌زمین یاد کرده‌اند. این آیین باستانی از سالیان دور تاکنون در گستره وسیعی از سرزمین‌های واقع در فلات ایران و اطراف آن برگزار شده است و فرهنگی مشترک میان ساکنان این مناطق به حساب می‌آید. قدمت آیین باستانی نوروز در سرزمین ما را در حدود ۳۰۰۰ سال تخمین می‌زنند.

منبع عکس: خبرگزاری مهر، عکاس: نامشخص

آیین باستانی نوروز برای نخستین بار در سال ۱۳۸۸ شمسی و ۲۰۱۰ میلادی به همت و مدیریت کشور ایران و همراهی کشورهای جمهوری آذربایجان، هند، قرقیزستان، پاکستان، ترکیه و ازبکستان در فهرست میراث جهانی ناملموس یونسکو ثبت شد. پس از گذشت پنج سال بار دیگر کشورهای افغانستان، تاجیکستان، عراق، قزاقستان و ترکمنستان درخواست عضویت در پرونده مشترک جهانی آیین نوروز را مطرح کردند. مغولستان نیز در سال ۲۰۲۴ به پرونده نوروز پیوست. با توجه به مدارک موجود و مستند، آیین نوروز به‌عنوان میراث فرهنگی ناملموس مشترک بین ۱۳ کشور به ثبت رسیده است. بیش از ۳۰۰ میلیون نفر از مردمان این کشورها هر ساله با شروع بهار آیین مراسم نوروز را برگزار می‌کنند و شروع سال جدید را جشن می‌گیرند.

آیین برگزاری جشن نوروز در سایر کشورها، منابع عکس‌ها: خبرگزاری‌های مشرق، مهر، تسنیم و نیوز، عکاسان: نامشخص

در کتیبه‌های به جامانده از دوران باستان به برگزاری جشن‌هایی در آغاز بهار اشاره شده است. نام «اکتیو» در کتیبه‌های باستانی به‌عنوان جشن‌های آغاز سال نو به چشم می‌خورد و محققان و باستان‌شناسان باور دارند که آیین نوروز ادامه این جشن‌های باستانی است. آداب برگزاری نوروز مانند خانه تکانی، نو کردن اسباب خانه و لباس، چیدن سفره هفت سین با نمادهای پر معنی، دید و بازدید از خانواده و فامیل و احترام به طبیعت، از برجسته‌ترین رسوم ایرانیان از زمان باستان تاکنون به شمار می‌روند. در تمام کشورهای برگزار کننده جشن نوروز،‌ این مراسم را با جشن و پایکوبی و به‌صورت دسته‌جمعی برگزار می‌کنند. اشتراک فرهنگی مردم ۱۳ کشور مختلف در برگزاری جشن نوروز، اهمیت این رسم باستانی در جهان را دوچندان می‌کند.

• هنرهای سنتی و مهارتی
• ثبت در سال ۲۰۱۰ میلادی
• اثر مستقل ایران

سازهای اصیل ایرانی، منبع عکس: ایسنا؛ عکاس: نامشخص

موسیقی از زمان ایران باستان بخش جدایی ناپذیر فرهنگ ایران‌زمین بوده است. در گذشته‌های دور برای اعلام وقوع پدیده‌های روزمره مانند طلوع و غروب خورشید، زمان برگزاری جشن‌ها و مراسم ملی و عزاداری از انواع آلات موسیقی مانند طبل و سرنا استفاده می‌کردند. موسیقی نقش مهمی در برگزاری مراسم مذهبی و آیین پرستش ایرانیان باستان نیز داشت. از باربد، نکیسا و رامتین در تاریخ به‌عنوان نوازندگان ایران باستان یاد کرده‌اند که نشانی دیگر از قدمت موسیقی در فرهنگ ایران‌زمین دارد.

در کتاب‌ها و اسناد به جا مانده از دوره‌های مختلف تاریخ ایران، بارها به ردیف‌های موسیقی ایرانی اشاره کرده‌اند و امروزه از موسیقی سنتی ایران با نام موسیقی دستگاهی نام می‌برند. در سنگ‌نگاره‌های کشف شده در تپه‌های باستانی دزفول نیز، تصاویری از خنیاگران ایران باستان در حال نواختن ساز به چشم می‌خورند. کشورهای همسایه ایران تاثیر زیادی از موسیقی سنتی سرزمین ما گرفته‌اند و با الهام از آثار هنرمندان ایرانی آثار جدیدی خلق کرده‌اند.

اساتید موسیقی ایران از راست به چپ محمدرضا شجریان، فرهاد فخرالدینی، حاتم عسگری و حسین علیزاده، منابع عکس‌ها: خبرگزاری‌های پانا، دنیای اقتصاد، ایرنا و فارس، عکاسان: نامشخص

در طول سال‌های ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۷ شمسی، به همت پژوهشکده مردم شناسی سازمان میراث فرهنگی و باهمراهی خانه موسیقی ایران،‌ مستندهایی از موسیقی اصیل ایران در قالب کتاب و فیلم تهیه شد. هدف از جمع‌آوری اطلاعات در این زمینه تشکیل پرونده‌ ردیف‌های موسیقی ایران برای ثبت این اثر فرهنگی ناملموس در فهرست یونسکو بود. بزرگان موسیقی ایران از جمله محمدرضا شجریان، حسین علیزاده، حاتم عسگری، فرهاد فخرالدینی و دیگر استادان برجسته آواز، در فیلم مستند معرفی موسیقی اصیل ایران شرکت داشتند و در نهایت در سال ۱۳۸۸ شمسی ردیف‌های موسیقی ایران به‌عنوان دومین اثر ناملموس ایران در فهرست میراث معنوی یونسکو به ثبت رسید.

منبع عکس: خبرگزاری تسنیم، عکاس: مقداد مددی

ردیف‌های موسیقی ایران شامل دستگاه‌های شور، سه گاه، چهارگاه، همایون، ماهور، راست پنجگاه و نوا می‌شود. ابوعطا،‌ بیات ترک، دشتی، افشاری، اصفهان، بیات کرد و شوشتری نیز آوازهای اصیل ایرانی هستند. از میان سازهای سنتی ایران می‌توان نی، سرنا، دف، کرنا، تار، سه تار، نی انبان، قیچک، دو تار، کمانچه و بالابان را نام برد. موسیقی مقامی و نواحی ایران از شنیدنی‌ترین و پرطرفدارترین موسیقی بومی و محلی در تمام جهان است.

• آیین ورزشی
• ثبت در سال ۲۰۱۰ میلادی
• اثر مستقل ایران

منبع عکس: خبرگزاری تسنیم، عکاس: سعید طلوعی

آیین ورزش‌های پهلوانی و زورخانه‌ای ایران نخستین رشته ورزشی در جهان بود که در فهرست میراث معنوی یونسکو ثبت شد. ورزش زورخانه‌ای تلفیقی از هنر، موسیقی و حرکات ورزشی پهلوانی است که ریشه در باورهای دینی و باستانی ایران دارد. آیین ورزش زورخانه‌ای نخست در سال ۱۳۸۷ در ایران ثبت ملی شد و دو سال بعد در اجلاس سازمان جهانی یونسکو در کشور کنیا در فهرست میراث معنوی جهانی این سازمان قرار گرفت.

قدمت ورزش‌های زورخانه‌ای در ایران به دوران باستان می‌رسد. این ورزش به‌صورت دسته‌جمعی و فردی توسط آقایان در زورخانه‌ها انجام می‌شود. زورخانه‌ها بناهایی سرپوشیده با نمادهای معماری پرمعنی هستند. در ورودی این سالن‌ها را کوچک‌تر از اندازه طبیعی می‌سازند و ورزشکاران برای ورود به سالن زورخانه باید خم شوند تا پهلوانان زورخانه همواره توضع و فروتنی را به یاد داشته باشند. سقف این بنا گنبدی شکل و محل انجام حرکات ورزشی پهلوانان در میانه آن هشت‌ضلعی است.

منبع عکس: خبرگزاری فارس، عکاس: نامشخص

گرداگرد گود ورزش زورخانه را با تصاویر پهلوانان برجسته و نمادهایی از اخلاق می‌پوشانند. در گوشه زورخانه نیز محلی برای نشستن مرشد تعبیه می‌کنند و انجام حرکات ورزشی با به صدا در آوردن زنگ و حماسه خوانی توسط مرشد آغاز می‌شود. سپس هم‌زمان با آوازخوانی مرشد پهلوانان از او رخصت می‌گیرند و حرکات زورخانه‌ای مانند، میل گرفتن، پای جنگلی، پای تبریزی و کباده کشی را اجرا می‌کنند. هرکدام از این حرکات ورزشی نمادی از جنگاوری مردمان ایران باستان هستند. آنچه در ورزش زورخانه‌ای اهمیت بسیار دارد، تقویت روحیه جوانمردی و پهلوانی در کنار قهرمانی ورزشی است.

منبع عکس: ایرنا، عکاس: مجتبی گرگی

در زورخانه‌ها به‌جز ورزش کارهای خیر نیز انجام می‌شوند. آیین گلریزان، رسمی قدیمی برای جمع‌آوری کمک مالی به نیازمندان است که پهلوانان پیکسوت در زورخانه آن را برگزار می‌کنند. از معروف‌ترین پهلوانان زورخانه‌ای ایران می‌توان پوریای ولی، غلامرضا تختی، مصطفی توسی، ضیاءالدین میرقوامی و عباس زندی را نام برد.

• آیین نمایشی
• ثبت در سال ۲۰۱۰ میلادی
• اثر مستقل ایران

منبع عکس: تسنیم، عکاس: حسین خسروی

هنر تعزیه را به‌عنوان آیین نمایشی مذهبی در ایران می‌شناسند که در سال ۱۳۹۸ شمسی به‌عنوان چهارمین اثر فرهنگی ناملموس ایران در فهرست جهانی یونسکو ثبت شد. قدمت این هنر به حدود ۳۰۰ سال پیش می‌رسد؛ گرچه آیین برگزاری نمایش‌های سوگ در ایران پیشینه‌ای قدیمی‌تر دارد. نمایش تعزیه در حال حاضر نوعی آیین سوگواری برای شهادت ائمه اطهار و بزرگان دین اسلام است که بیشتر در روزهای ماه محرم و صفر میان شیعیان برگزار می‌شود.

نخستین نمایش‌های تعزیه اجرای سوگنامه‌هایی از شاهنامه فردوسی بودند که در آن‌ها داستان‌هایی مانند سوگ سهراب و سیاوش و افراسیاب روایت می‌شدند. با گذشت زمان تنوع نمایشنامه‌ها بیشتر و آثار عرفانی با مضامین مذهبی آمیخته شد. پرسوز و گدازترین اجراهای تعزیه که شهرت بالایی به دست آورده‌اند، روایت شهادت امام حسین، یاران و خانواده ایشان در صحرای کربلا است.

منبع عکس: خبرگزاری فارس، عکاس: امین فائزی

گریم، پوشش و نقش خوانی بازیگران تعزیه سرشار از نماد هستند. به‌طور مثال در پوشش بازیگران از رنگ‌های متضاد قرمز تند و سبز پررنگ استفاده می‌کنند تا بر تاثیر شخصیت پردازی‌ها اضافه شود. بازیگران نیز به دو دسته «اولیا خوان» و «اشقیا خوان» تقسیم می‌شوند و نقش‌های منفی توسط افراد قوی‌تر و با گریم‌های سنگین اجرا می‌شود. بازیگران نمایش تعزیه توانایی بالایی در نقش‌خوانی دارند و بخش‌هایی از نمایشنامه را به‌صورت آواز اجرا می‌کنند. انواع مختلف نمایش تعزیه شامل پرده خوانی، نخل گردانی، روضه خوانی، تابوت گردانی و کاروان‌های عزاداری می‌شوند.

منبع عکس: خبرگزاری مهر، عکاس: محمد نسائی

نمایش تعزیه در دسته نمایش‌های خیابانی قرار دارد و در گذشته آن را در فضاهای باز مانند کاروان‌سراها، بازارها و گاهی در خانه‌های شخصی اجرا می‌کردند. در زمان حکومت قاجار مکانی به نام تکیه دولت برای اجرای نمایش ساختند که به مرور زمان به محلی ثابت برای اجای نمایش تعزیه تبدیل شد. کمال الملک، نقاش نامی ایران تابلویی بی‌نظیر از این مکان نقاشی کرده است. امروزه میدان‌های اصلی و حسینیه‌های معروف در شهرهای مختلف ایران در روزهای عزاداری محرم و صفر، مکان‌های برگزاری تعزیه هستند.

• صنایع دستی مهارتی
• ثبت در سال ۲۰۱۰ میلادی
• اثر مستقل ایران

منبع عکس: وب‌سایت claremontrug.com، عکاس: نامشخص

سازمان جهانی یونسکو مهارت‌های سنتی قالی‌بافی کاشان را به‌عنوان پنجمین اثر فرهنگی ناملموس ایران در سال ۱۳۸۹ شمسی در فهرست آثار معنوی خود ثبت کرد. مهارت‌های رنگرزی طبیعی، ابریشم بافی، کلیاب کشی یا حل کردن رزین ابریشم، طراحی نقشه و بافت منحصربه‌فرد قالی کاشان، دلایل ثبت این اثر معنوی در فهرست جهانی یونسکو هستند. کارشناسان فرش در تمام جهان، گستردگی ابعاد فن و هنر در قالی کاشان را ستایش می‌کنند.

در دوره پادشاهی شاه عباس صفوی، کارگاه‌های فرش بافی در شهر کاشان قالی‌های دربار را می‌بافتند. قالی‌های ابریشمی، نقره باف و زرباف کاشان به همین دلیل به نام قالی شاه عباس معروف شده‌اند. بافت قالیچه‌های کوچک و سجاده‌ای از دیگر دلایل شهرت فرش‌های کاشان به شمار می‌رود. از برجسته‌ترین طرح‌های قالی کاشان می‌توان به ترنج، محراب، گلدانی، درختی، بته‌جقه‌ای و پنج‌پر اشاره کرد.

• صنایع دستی مهارتی
• ثبت در سال ۲۰۱۰ میلادی
• اثر مستقل ایران

قالی قشقایی، منبع عکس: سایت گلچه فرش، عکاس: نامشخص

مهارت فرش بافی استان فارس توسط هنرمندان برجسته در شهرهای مختلف این استان و عشایر قشقایی در این خطه، سبب ثبت جهانی فرش‌بافی فارس در میراث معنوی یونسکو شد. دست بافته‌های اصیل و گبه فارس در طرح‌های لری باف، قشقایی، کشکولی و فرش عرب بافته می‌شوند که هرکدام مخصوص طوایف مختلف هستند. مهارت فرش بافی فارس در سال ۱۳۸۹ شمسی در فهرست میراث ناملموس یونسکو به ثبت رسید.

برجسته‌ترین ویژگی قالی و گبه استان فارس رنگ‌های چشم‌نواز و متنوع آن‌ها است. در انواع بافته‌های سنتی این خطه از رنگ‌های کرم، زرد، آبی، قهوه‌ای و سرمه‌ای استفاده می‌کنند. این رنگ‌ها از عصاره طبیعی گل‌ها و گیاهان بومی به دست می‌آیند. نقشه‌های اصیل این خطه نیز شامل طرح‌های محرماتی، بوته قبادخانی، واگیره تکراری، سه ترنج، نقوش جانوری، نگاره‌های بته‌ای، انواع گل و ماهی درهم می‌شوند. پژوهشگران حوزه فرش این نقوش را اصیل‌ترین طرح‌های ایران می‌دانند.

گبه‌های طرح شیر که از قرار دادن نقش یک یا چند شیر در ردیف‌های موازی بافته می‌شوند، طرح مخصوص عشایر ایل قشقایی هستند و بافت آن‌ها در این خطه بسیار رواج دارد. از وجوه مشترک میان قالی‌ ایل‌های مختلف فارس می‌توان به طراحی‌های هندسی نقش‌ها، استفاده کم از لچک در زمینه و جایگزینی رنگ‌های تیره و پخته به‌جای رنگ‌های روشن اشاره کرد.

• هنرهای سنتی و مهارتی
• ثبت در سال ۲۰۱۰ میلادی
• اثر مستقل ایران

منبع عکس: خبرگزاری مهر، عکاس: مسعود ساکی

موسیقی مقامی استان خراسان شمالی هفتمین اثر معنوی ایران در فهرست میراث ناملموس یونسکو است که در سال ۱۳۸۹ شمسی به ثبت رسید. پیدایش موسیقی اصیل شمال خراسان به سالیان دور بازمی‌گردد. شواهدی از شکل‌گیری هنر موسیقی این منطقه در دوران ایران باستان وجود دارد و انتقال نسل به نسل موسیقی نواحی در این منطقه سبب غنای بیشتر آن شده است. نخستین موسیقیدانان خراسان شمالی کشاورزان بودند و در زمزمه‌های خود داستان‌های بلند، حوادث روزمره، غم فراق معشوق، مضامین اخلاقی، عواطف و احساسات و درد و رنج را روایت می‌کردند.

منبع عکس: خبرگزاری مهر، عکاس: مسعود ساکی

دسته سوم از هنرمندان موسیقی خراسان شمالی را «بخشی‌ها» تشکیل می‌دهند. از نظر مردم خراسان تسلط کامل به ساز و آواز برای بخشی شدن کافی نیست. بخشی‌ها ضمن مهارت در نواختن دوتار خراسان، در بداهه سرایی، قصه گویی و شعر سرایی نیز مهارت دارند. داستان بخشی‌ها شامل مضامین اخلاق، عرفان، شعر و ادبیات می‌شود و آن‌ها می‌توانند ساعت‌های طولانی نوازندگی و خوانندگی کنند. مردم خراسان رسیدن به مقام بخشی را هدیه‌ای از جانب خداوند می‌دانند که با افزایش درجه عرفان و آگاهی همراه است.

هنرمندان بخشی خراسان بیشتر در شهرهای قوچان، بجنورد و شیروان ساکن هستند و از میان معروف‌ترین آن‌ها می‌توان خان محمد قیطاقی، احمد قلی احمدی، محمد حسین یگانه، حاج قربان سلیمانی، علیرضا سلیمانی، علی غلامرضایی آلمه­جوقی و اولیا قلی یگانه را نام برد. موسیقی این بخش از خراسان به‌دلیل تمرکز بیشتر اقوام ترک و کرد در آن با سایر بخش‌های این منطقه تفاوت دارد. موسیقی کرمانجی که ریشه کردی دارد، شادتر و موسیقی قوچان با ریشه ترکی عرفانی‌تر است.

• صنایع دستی مهارتی
• ثبت در سال ۲۰۱۱ میلادی
• اثر مستقل ایران

منبع عکس: خبرگزاری میران، عکاس: امیرحسین جامه بزرگ

دانش لنج سازی و دریانوردی ایرانیان هشتمین اثر فرهنگی معنوی ایران بود که در ششمین اجلاس یونسکو در سال ۱۳۹۰ در فهرست آثار ناملموس این سازمان به ثبت رسید. این اجلاس در کشور اندونزی برگزار شد. بر اساس شواهد موجود در پرونده این اثر، دانش لنج سازی ایرانیان در سراسر خط ساحلی خلیج فارس از خوزستان تا هرمزگان قدمتی سه هزار ساله دارد.

آیین، مراسم، آوازها و نواها، گویش‌های محلی، جشن‌ها، دانش و فنون سنتی دریانوردی، صیادی و لنج سازی در استان‌های جنوب و جنوب غربی ایران در سواحل خلیج فارس در پرونده ثبت جهانی این اثر معنوی به چشم می‌خورند. در سال ۱۳۹۰ این اثر معنوی ایران به‌دلیل قرار گرفتن در خطر نابودی به‌شکل فوری و اضطراری در میراث معنوی یونسکو ثبت شد و ایران متعهد به ارائه گزارش دوره‌ای از اقدامات حفاظتی این اثر ملی و معنوی در هر دوره اجلاس شد. «میراث در خطر» به میراثی گفته می‌شود که ممکن است به‌دلایل مختلف، دیگر وجود نداشته باشند.

منبع عکس: خبرگزاری ایرنا، عکاس: نامشخص

وقتی میراث‌هایی نظیر لنج‌سازی و دریانوردی در خلیج فارس به‌عنوان اثر در خطر شناخته می‌شوند و در همه دستگاه‌های دولتی به‌ویژه در میراث فرهنگی به ثبت می‌رسند، به آن‌ها توجه می‌شود و چه در سطح ملی و چه در سطح جهانی برای آن اقدامات پاسدارانه درستی صورت می‌گیرد. پایگاه میراث دریانوردی ایران در سال ۱۳۹۹ در گزارشی به سازمان جهانی یونسکو تلاش کرد، اقدامات حفظ و احیای این دانش را معرفی و ثابت کند که دانش ساخت لنج و دریانوردی در معرض خطر نیست. هرچند گفته می‌شود که همه این اقدامات به چاپ یک کتاب و ساخت دو مستند از این دانش، محدود می‌شد.

در طول سال‌هایی که مهارت‌های سنتی لنج‌سازی و دریانوردی ایرانی در خلیج فارس در یونسکو به ثبت رسیده، روند انقراض این میراث ناملموس ایرانی نه‌تنها متوقف یا حتی کند نشده، بلکه با تهدیدات بیشتری روبه‌رو شده است. از جمله این تهدیدات می‌توان به جایگزینی لنج‌های فایبرگلاس، انقراض نسل استادکاران ایرانی و کاهش کارگاه‌های لنج‌سازی، استفاده از نیروی کار ارزان و پاکستانی و به‌واسطه آن، رواج و جایگزینی دانش لنج‌سازی پاکستانی‌ها، مصوبه‌هایی مثل محدودیت تردد و سوخت لنج‌های چوبی و سنتی در دریا اشاره کرد که حیات این میراث ارزشمند ایران را به خطر انداخته‌اند.

لنج‌ها و قایق‌های دست‌ساز جنوب ایران از گذشته‌های دور مهم‌ترین ابزار برای سفرهای دریایی و امرار معاش مردمان بومی جنوب ایران بوده‌اند. تاجران و صیادان نیز برای کسب و کار خود از این سازه‌های بومی استفاده می‌کردند. در جریان ساخت لنج‌های سنتی جنوب ایران، فرهنگ بومی این خطه به‌شکل شفاهی جریان دارد. موسیقی جنوب ایران هم‌زمان با تلاش سازندگان لنج نواخته می‌شود و پدران به فرزندان خود شیوه و فنون ساخت کشتی را آموزش می‌دهند. به این ترتیب دانش لنج سازی در این منطقه سینه به سینه حفظ شده و به‌شکل تجربی به نسل‌های امروزی رسیده است.

منبع عکس: خبرگزاری میزان، عکاس: نامشخص

ساکنان جنوب ایران لنج ایرانی را «گلاف» می‌نامند و در ساخت آن از انواع چوب درختان محلی مانند کرت، کهور، کنار و یک نوع چوب مرغوب هندی به نام «سای» استفاده می‌کنند. به‌دلیل استفاده از ابزار دستی، ساخت بدنه این کشتی‌ها مدت زمان زیادی طول می‌کشد و هیچ نقشه مکتوبی وجود ندارد. سازندگان لنج با تکیه بر دانش تجربی خود و به‌صورت گام به گام مراحل ساخت لنج‌ها را می‌گذراندند و پس از ساخت بدنه کشتی با استفاده از پارچه‌های آغشته به روغن نارگیل و کنجد، مراحل آب‌بندی و تزیین بدنه را آغاز می‌کنند.

معروف‌ترین شهر در صنعت لنج سازی سنتی جنوب ایران بندر کنگ است. بندرهای لنگه و لافت نیز پیشینه‌ای قوی در ساخت قایق و کشتی دارند. در حال حاضر لنج‌های بومی را در شهرهای قشم، کولقان، درگهان، سوزا، لافت، دولاب و گوران می‌سازند. هر لنج دست‌ساز نام مخصوص به خود دارد و نمادهای حک روی کشتی‌ها به‌وسیله سازندگان آن‌ها بخشی از فرهنگ غنی جنوب ایران را نشان می‌دهند.

• آیین نمایشی
• ثبت در سال ۲۰۱۱ میلادی
• اثر مستقل ایران

منبع عکس: ایسنا، عکاس: مژده شهریار

آیین نقالی ایرانی یکی دیگر از آثار ثبت شده در فهرست میراث ناملموس یونسکو در نشست سال ۱۳۹۰ شمسی در کشور اندونزی بود. نقالی همراه با دانش لنج‌سازی به‌عنوان دو پرونده اضطراری در فهرست میراث در خطر یونسکو به ثبت رسیدند؛ به این معنا که این دانش‌ها وضعیت مناسبی نداشتند و ایران متعهد شد که اقدامات لازم برای ادامه حیات و ترویج آن‌ها را انجام دهد. در پرونده جهانی نقالی، یک سری برنامه‌ها تدوین و دولت متعهد به اجرای آن‌ها شد. به‌عنوان مثال، علاوه بر مستندسازی و مستندنگاری نقل‌های موجود، باید شناسایی نقال‌ها در دستور کار قرار می‌گرفت؛ به این معنا که زندگی و آثار تمام نقال‌ها باید ثبت می‌شد؛ چراکه اگر نقالان از دست بروند، نقل‌ها نیز از بین می‌روند. به غیر از تلاش گروه‌های مستقل، اقدامی از سوی دولت‌ها انجام نشده است و این اثر همچنان در میان آثار در خطر یونسکو قرار دارد.

در پرونده نقالی، تاریخچه قصه‌پردازی در ایران به‌همراه شیوه‌های مختلف روایت و داستان گویی در ایران آمده‌اند. آیین قصه‌گویی به شیوه سنتی در ایران نوعی نمایشنامه خوانی است که از آن با نام هنر نقالی نام برده می‌شود.

زمان اجرای نخستین نقالی‌ها در ایران مشخص نیست و پژوهشگران قدمت قصه‌گویی نمایشی یا هنر نقالی در ایران را مربوط به دوران ایران باستان می‌دانند، اما آنچه امروزه از آن با عنوان آیین نقالی ایرانی یاد می‌شود، شیوه‌ای در قصه‌گویی دوره تاریخ اسلامی ایران است. آیین نقالی ایرانی با روایت داستان‌های حماسی از شاهنامه، حکایت‌های پندآموز مولانا، داستان‌های عاشقانه خسرو و شیرین و روضه خوانی مذهبی برگزار می‌شوند. نخستین قصه گویان ایرانی را می‌توان بانوان این سرزمین دانست که در خانه‌ها برای کودکان ایرانی داستان سرایی می‌کردند، اما با گسترش قصه‌گویی در قهوه‌خانه‌ها و مناطق شلوغ، نقالان مرد جای بانوان قصه گو را گرفتند.

منبع عکس: خبرگزاری مهر، عکاس: نامشخص

داستان‌های مذهبی و روایت‌های دینی در دوره حکومت پادشاهان مسلمان در ایران رونق گرفتند. داستان سرایی توسط نقالانی صورت می‌گرفت که کلام قدرتمند و لحنی آهنگین داشتند. نقالان لباس‌های سفید یا آبی تیره می‌پوشیدند و چاروق به پا می‌کردند. شال درویشی و عصای آن‌ها نیز ابزاری در دست نقالان برای تصویرسازی بودند. نقالی سنتی در ایران بیشتر در قهوه‌خانه‌ها برگزار می‌شد و در این مکان‌ها پرده‌های نمایشی برای قصه‌گویی می‌آویختند.

نقالان ایران به سه دسته شاهنامه خوانان، روایت کنندگان داستان‌های تاریخی-حماسی و مذهبی خوانان تقسیم می‌شوند. گرچه امروزه آیین نقالی به‌صورت سنتی آن کمتر برگزار می‌شود، هنوز داستان سرایانی در گوشه و کنار شهر به‌دنبال گوش شنوا برای قصه‌گویی هستند. کتاب‌های شاهنامه، اسکندرنامه، حمزه نامه و حیدرنامه مهم‌ترین منابع داستان سرایی نقالان بوده‌اند. از نکات جالب‌توجه در این آیین باستانی به خاطر سپردن داستان‌های طولانی از کتاب‌های قطور توسط نقالان است.

• آیین معنوی
• ثبت در سال ۲۰۱۲ میلادی
• اثر مستقل ایران

منبع عکس: خبرگزاری مهر، عکاس: محمد رحیمی

مراسم قالی شویان اردهال هر ساله در دومین جمعه ماه مهر در روستاهای «خاوه اردهال» و «فین» در نزدیکی کاشان برگزار می‌شوند. گرچه این مراسم در ایران چندان شناخته شده نیست، نام آن به‌عنوان دهمین اثر معنوی ایران در اجلاس سال ۱۳۹۱ شمسی در شهر پاریس در فهرست میراث ناملموس به ثبت رسید.

آیین برگزاری مراسم قالی شویی مشهد اردهال با زیارت آرامگاه امامزاده «سلطان علی بن محمد باقر»، فرزند امام پنجم شیعیان آغاز می‌شود و با تشییع جنازه نمادین این امامزاده ادامه دارد. مردم این منطقه ارادت زیادی به سلطان علی دارند. بر اساس نقل قول‌های تاریخی در زمان ورود اسلام به ایران مردم کاشان که از ستم حاکمان منطقه به تنگ آمده بودند، نامه‌ای به امام باقر نوشتند و از او تقاضای کمک کردند. امام باقر در جواب نامه ساکنان کاشان، پسرش را به این منطقه فرستاد تا ساکنان این خطه را یاری کند، اما حاکمان او را کشتند.

منابع عکس‌ها: خبرگزاری‌های ایسنا، تسنیم و مهر؛ عکاسان: پوریا پاکیزه، سیامک ابراهیمی و محمد رحیمی

پس از آن اهالی کاشان و روستاهای اطراف آن به‌سمت مشهد اردهال رفتند و با آیینی خاص پیکر سلطان علی را درون قالی پیچیدند و با گلاب غسل دادند، سپس به خاک سپردند. مردم این منطقه این مراسم را هم‌چنان هر ساله به‌صورت نمادین اجرا می‌کنند. در این مراسم مردم چوب‌های پیچیده شده در قالی را به نشان پیکر سلطان علی از خادمان امامزاده تحویل می‌گیرند و به‌سمت چشمه می‌برند. سپس قالی را در آب چشمه می‌شویند و گلاب افشانی می‌کنند. در پایان دوباره قالی را به امامزاده برمی‌گردانند.

• فرهنگ خوراکی
• ثبت در سال ۲۰۱۴ میلادی
• اثر مشترک بین ایران و کشورهای ارمنستان، جمهوری آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان و ترکیه

منبع عکس: خبرگزاری مهر، عکاس: محسن نوفرستی

هنر پخت نان لواش در نشست سال ۱۳۹۶ شمسی سازمان یونسکو به‌شکل مشترک بین کشورهای ایران، ارمنستان، جمهوری آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان و ترکیه ثبت شد. این پرونده دومین پرونده مشترک و یازدهمین پرونده مستقل ثبت شده ایران در فهرست میراث ناملموس یونسکو بود.

نان به‌عنوان مهم‌ترین منبع غذایی در تمام جهان قدمتی باستانی دارد. سالیان دور انسان‌ها با ترکیب آرد و آب، خمیر درست می‌کردند و سپس آن را روی آتش می‌پختند. در شیوه سنتی پخت نان در ایران تنورها را در دل زمین می‌کندند و با پهن کردن خمیر روی سطح صاف، آن را درون آتش می‌گذاشتند. در کشورهای اطراف ایران نان لواش را با نام‌هایی مانند کایرما، جوپکا و یوفکا می‌شناسند.

نان‌های سنگک، بربری، تافتون و لواش معروف‌ترین نان‌های جهان هستند و نان لواش به‌دلیل نازک بودن و ماندگاری بالا طرفداران زیادی در تمام جهان دارد. در گذشته برای تبرک در جشن‌ها به‌خصوص مراسم عروسی از نان لواش استفاده می‌کردند. در کشورهای قزاقستان و قرقیزستان نیز نان لواش را به‌صورت خیرات در مراسم تشییع جنازه پخش می‌کنند. در کشور ارمنستان به این نان «لاواش» و در گرجستان «لواش ارمنی» می‌گویند.

• هنرهای سنتی و مهارتی
• ثبت در سال ۲۰۱۵ میلادی
• اثر مشترک ایران با جمهوری آذربایجان

منبع عکس: همشهری آنلاین، عکاس: نامشخص

ساز کمانچه یکی از اصیل‌ترین سازهای سنتی ایران است و هنر ساختن و نواختن آن در ایران قدمتی چند صد ساله دارد. در نقاشی‌های تالار چهل ستون اصفهان که از دوره پادشاهی صفویان به جا مانده‌اند، تصویری از نوازنده‌ای کمانچه به دست به چشم می‌خورد. روح الله خالقی استاد موسیقی، آهنگساز و نوازنده ویلون در کتاب سرگذشت موسیقی ایران ساز کمانچه را صورت کامل شده ساز رباب معرفی می‌کند.

هنر ساختن و نواختن کمانچه به‌عنوان اثر مشترک میان ایران و جمهوری آذربایجان در سال ۱۳۹۶ شمسی در فهرست میراث ناملموس یونسکو به ثبت رسید. کمانچه در دسته سازهای زهی و آرشه‌ای قرار می‌گیرد. جنس بدنه آن از چوب درخت توت ، گردو یا افرا است و آرشه یا کمانه آن را از موی دم اسب می‌سازند. تا پیش از دوره قاجار کمانچه سه سیم داشت و پس از آن با ورود ویولن به ایران، به تقلید از این ساز اروپایی یک سیم دیگر به کمانچه اضافه کردند. برای نواختن کمانچه نوازنده این ساز را روی زمین قرار می‌دهد، با یک دست روی سیم‌ها انگشت گذاری می‌کند و با دست دیگر کمانه را به‌صورت افقی روی سیم‌ها می‌کشد.

منبع عکس: خبرگزاری مهر، عکاس: مجید حق دوست

از برجسته‌ترین نوازندگان کمانچه می‌توان به اساتیدی مانند اصغر بهاری، کیهان کلهر، رحمت الله بدیعی، مجتبی میرزاده و اردشیر کامکار اشاره کرد. کاسه کمانچه در بخش‌های مختلف ایران اندازه‌های متفاوتی دارد. به‌طور مثال ترکمن‌ها کاسه کمانچه را کوچک‌تر از سایر نقاط ایران می‌سازند و روی دهانه این ساز را با پوست کشیده می‌پوشانند، سپس خرک چوبی را روی آن می‌چسبانند. میزان کشیدگی پوست، روی کاسه چوبی کمانچه اهمیت زیادی دارد و ممکن است با کشیدگی نامناسب به‌سادگی پاره شود. ساز قیچک دیگر ساز سنتی ایران است که شباهت زیادی به کمانچه دارد. این ساز را در مناطق جنوبی ایران می‌نوازند و در میان ساکنان این نواحی طرفداران زیادی دارد.

• آیین ورزشی
• ثبت در سال ۲۰۱۵ میلادی
• اثر مستقل ایران

منبع عکس: خبرگزاری تسنیم، عکاس: جاوید نیکپور

چوگان ورزش اصیل ایرانی و موردعلاقه پادشاهان باستان بوده است و ایرانیان پس از آن نسل به نسل آیین برگزاری آن را حفظ و اجرا کردند. این ورزش باستانی به‌عنوان سیزدهمین اثر معنوی ایران در سال ۱۳۹۶ در فهرست میراث ناملموس یونسکو به ثبت رسید. بر اساس اسناد تاریخی موجود، قدمت این ورزش در ایران به دوره حکومت هخامنشیان می‌رسد. در زمان باستان از ورزش چوگان به عنون رژه‌ای نظامی برای نمایش توانایی و قدرت سواران جنگی استفاده می‌شد. این روند زمان حکومت ساسانیان نیز ادامه داشت و پادشاهان برای گذراندن اوقات فراغت و تفریح به تماشای بازی چوگان در میدان‌های مسابقه می‌نشستند.

منبع عکس: خبرگزاری مهر، عکاس: محمد مهیمنی

پس از حمله مغولان به ایران توجه این قوم به ورزش چوگان جلب شد و به این ترتیب این ورزش باستانی ایرانی به سایر نقاط جهان راه پیدا کرد. در ابتدا کشورهای آسیایی فنون بازی چوگان را آموختند و امپراتوری‌های بزرگ این قاره نیز به این ورزش علاقه‌مند شدند. البته برخی از مورخان لشگرکشی داریوش اول به هند را زمان گسترش این ورزش به شبه‌قاره هند می‌دانند.

منبع عکس: سایت طرف‌داری، عکاس: نامشخص

در بازی چوگان دو گروه چهار نفره سوار بر اسب باید از حریفان بگذرند و با ضربه زدن به گوی با استفاده از چوب مخصوص، دروازه حریف را باز کنند. در کشورهای مختلف جهان قواعد بازی مانند تعداد و زمان ست بازی متفاوت هستند. در حال حاضر در ایران به‌دلیل هزینه‌های بالای این ورزش استقبال چندانی از آن نمی‌شود، اما فدراسیون چوگان با حمایت از ورزشکاران این رشته و تبلیغات، سعی در جذب جوانان علاقه‌مند به رشته ورزشی چوگان دارد.

• هنرهای سنتی و مهارتی
• ثبت در سال ۲۰۱۹ میلادی
• اثر مستقل ایران

منبع عکس: خبرگزاری مشرق، عکاس: نامشخص

مهارت ساخت و نوازندگی دوتار خراسان به‌عنوان چهاردهمین اثر فرهنگی ناملموس ایران در سال ۱۳۹۸ شمسی در پایتخت کشور کلمبیا به ثبت جهانی رسید. دوتار خراسان از زیباترین سازهای محلی ایران است که در گستره وسیعی از شمال شرقی ایران نواخته می‌شود. در ساخت این ساز زخمه‌ای تنها از دو سیم استفاده می‌کنند. در بعضی از شهرهای خراسان شمالی شکل ظاهری این ساز با دیگر نقاط این استان تفاوت دارد و نوازندگان بومی هر منطقه متناسب با سبک و سلیقه خود تغییراتی در این ساز ایجاد کرده‌اند.

ساز دوتار میان عشایر ترکمن و ساکنان روستاهای شمال شرقی ایران جایگاه والایی دارد. نوازندگی با دوتار به‌جز لذت بردن از موسیقی مفاهیم گسترده دیگری نیز دارد. زیباترین داستان‌ها و افسانه‌های محلی که ریشه در فرهنگ مناطق شمال شرقی ایران دارند، توسط نوازندگان دوتار با آوازهایی سوزناک نقل می‌شوند؛ البته نواندگی ساز دوتار مختص استان خراسان شمالی نیست و در بخش‌هایی از استان‌های گلستان و مازندران نیز ساز دوتار ساخته و نواخته می‌شود.

منبع عکس: خبرگزاری مهر، عکاس: بهنام توفیقی

هنرمندان اصیل موسیقی ایران ساز دوتار را به دو نوع خراسانی و بغدادی تقسیم می‌کنند و دوتار خراسان را با نام تنبور می‌شناسند. در گذشته دوتار را با چوب درختان گردو و توت و سیم‌های آن را از ابریشم طبیعی یا روده حیوانات می‌ساختند، اما امروزه به‌جای آن‌ها از نخ‌های نایلونی استفاده می‌کنند. مهارت نواختن دوتار با توجه به فواصل محدود در این ساز ارتباط زیادی با کوک آن دارد. نوازنده دوتار هم‌زمان با نواختن کشش سیم‌ها را تغییر می‌دهد و به همین دلیل تمام انگشتان دست نوازنده درگیر هستند. از برجسته‌ترین اساتید دوتار نواز ایران می‌توان به نام‌های حاجی قربان سلیمانی، محمد سلیمانی، علیرضا سلیمانی، مجید تکه، عبدالله سرور احمدی، غلامعلی پورعطایی و عثمان محمد پرست اشاره کرد.

• هنرهای سنتی و مهارتی
• ثبت در سال ۲۰۲۰ میلادی
• اثر مشترک بین کشورهای ایران، جمهوری آذربایجان و ازبکستان

تابلوی مینیاتور اثر استاد محمود فرشچیان

هنر نگارگری ایران که از آن با نام نقاشی مینیاتور یاد می‌کنند، پانزدهمین اثر فرهنگی ناملموس ایران در فهرست یونسکو است. این هنر را به‌صورت مشترک بین کشورهای ایران، جمهوری آذربایجان و ازبکستان در فهرست آثار معنوی یونسکو ثبت کرده‌اند. نگارگری از پرطرفدارترین هنرها در تمام جهان است و هنرمندان نقاش برجسته‌ترین مفاهیم فرهنگی کشور خود را به بهترین شکل در آثار خود نشان می‌دهند.

استاد محمود فرشچیان؛ منبع عکس: ایرنا، عکاس: نامشخص

اوج شکوفایی هنر نگارگری در ایران مربوط به دوره پادشاهی صفویان است. استادانی چون کمال الدین بهزاد و رضا عباسی در این دوره آثاری بی‌نظیر در بناهای تاریخی و مساجد اصفهان و قزوین خلق کرده‌اند. اهتمام پادشاهان صفوی در پاسداشت هنر نگارگری، سبب توجه بیشتر مردم به این هنر شد. از زیباترین یادگارهای نگارگری این دوره در ایران می‌توان به تذهیب، تشعیر، حاشیه سازی، جدول‌کشی و طراحی‌های گل و مرغ در دیواره بناها و نسخه‌های خطی اشاره کرد.

آثار نقاشی مینیاتور اثر استاد فرشچیان

به‌جز نقاشی‌های زیبا از اساتید ایرانی دوره صفویه، نمونه‌های برجسته‌ای از نگارگری ایرانی از دوره‌های سلجوقیان، ایلخانیان، مظفریان و تیموریان نیز به یادگار مانده‌اند. هم‌زمان با قرار گرفتن نام هنر نگارگری ایران در فهرست آثار ناملموس یونسکو نام پیشکسوتان برجسته این هنر در ایران نیز در این فهرست ثبت شدند. محمود فرشچیان، مجید مهرگان، مهین افشان پور، اردشیر مجرد تاکستانی و محمد باقر آقامیری اساتید نگارگری ایران هستند که نام ایشان به‌عنوان ارزشمندترین گنجینه زنده جهان در فهرست آثار معنوی یونسکو به ثبت رسیده‌ است.

• آیین معنوی
• ثبت در سال ۲۰۲۰ میلادی
• اثر مشترک ایران با ارمنستان

منبع عکس: ایرنا، عکاس: طاها اصغرخانی

آیین زیارت تادئوس مردادماه هر سال در قره کلیسا استان آذربایجان غربی ایران برگزار می‌شود. این آیین شانزدهمین و آخرین اثر معنوی ثبت شده از ایران در فهرست میراث ناملموس یونسکو تا سال ۱۴۰۰ شمسی است که به‌صورت مشترک با کشور ارمنستان در این فهرست جهانی قرار گرفت. آخرین گردهمایی کنوانسیون جهانی یونسکو برای ثبت آثار معنوی در سال ۱۳۹۹ شمسی و ۲۰۲۰ میلادی بود.

هر ساله در هفته نخست مرداد ماه بیش از پنج هزار ارامنه ایران و سایر کشورها در کلیسای تادئوس یا قره کلیسا در استان آذربایجان غربی جمع می‌شود و آداب دینی خود مانند عسل تعمید کودکان و نوجوانان را انجام می‌دهند. بسیاری از خانواده‌ها سه روز نخست ماه مرداد به کلیسا می‌روند و آداب این مراسم را به‌شکل کامل اجرا می‌کنند، اما بسیاری از مسافران نیز تنها یک روز را در این کلیسا می‌گذرانند.

منبع عکس: ایرنا، طاها اصغرخانی

تادئوس یکی از یاران حضرت عیسی و از حواریون بود که در کشور ارمنستان به تبلیغ مسیحیت پرداخت. گرچه پادشاه ارمنستان نخست با او همراه و همدل بود، در نهایت دستور به قتل تادئوس و پیروان او داد و به این ترتیب ۳۵۰۰ تن از مسیحیان کشته شدند. پس از گذشت سال‌ها و رواج مسیحیت در کشور ارمنستان کلیساهایی به یاد تادئوس و همراهان او در این کشور ساختند و هر ساله هم‌زمان با سالروز مرگ آن‌ها آیین بزرگداشت تادئوس در این کلیساها برگزار می‌شود. قره کلیسا در استان آذربایجان غربی یکی از معروف‌ترین کلیساهای جهان برای برگزاری این آیین ارامنه جهان است.

• آیین‌های کهن و باستانی
• ثبت در سال ۲۰۲۳ میلادی
• اثر مشترک ایران با تاجیکستان

منبع عکس: ich.unesco.org؛ عکاس: عباس تحویل دار

سده جشنی است که هرساله در انتهای ماه ژانویه میلادی یا بهمن‌ماه در تقویم شمسی برگزار می‌شود. در تقویم عامیانه،‌ این روز زمانی است که زمین‌های کشاورزی برای کشت بهاری آماده می‌شوند. مردم با برگزاری این جشن پایان سردترین روزهای زمستان را جشن می‌گیرند. بر اساس سنت‌ها زمانی که ۵۰ روز و ۵۰ شب تا فرارسیدن بهار باقی‌مانده باشد جشن سده برگزار می‌شود؛ به همین دلیل «سده» به معنی «یکصد» است.

جشن سده در ایران و تاجیکستان همراه با آداب‌ورسوم و سنت‌های مختلفی است. این مراسم معمولا شامل آواز خواندن، رقصیدن و دعا کردن در اطراف آتش است.

جشن سده به‌نوعی نشان‌دهنده آغاز کار کشاورزی برای فصل جدید نیز محسوب می‌شود. در این زمان کشاورزان در زمین‌ها کود می‌پاشند و باغدارها درختان و بوته‌ها را برای فصل کشت آینده هرس می‌کنند.

جشن سده در ایران و تاجیکستان افراد با زمینه‌های فرهنگی، قومی و مذهبی مختلف را گرد هم می‌آورد و فرصتی مناسب برای تعاملات مسالمت‌آمیز پیرامون سنت‌های کشاورزی و غذایی فراهم می‌کند.

• هنرهای سنتی و مهارتی
• ثبت در سال ۲۰۲۳ میلادی
• اثر مشترک با کشورهای جمهوری آذربایجان، تاجیکستان، ترکیه و ازبکستان

منبع عکس: ich.unesco.org؛ عکاس: سمیرا عزیزی مطلق

تذهیب یک هنر تزیینی کهن است که روی صفحات نسخه‌های خطی، متون خوشنویسی و نگارگری‌ها به کار می‌رود. عنصر اصلی این هنر، ورقه طلا یا رنگ طلایی است که کار کردن با هر دو نیازمند دانش و تکنیک‌های خاصی است. همچنین در این هنر از رنگ‌دانه‌های طبیعی استفاده می‌شود؛ البته که در سال‌های اخیر استفاده از رنگ‌های مصنوعی مانند آبرنگ، گواش و... رواج پیدا کرده است.

امروزه نمونه‌های معاصر و سنتی این هنر را می‌توان در نسخه‌های خطی، نگارگری‌ها، خوشنویسی‌ها و همچنین آثار هنری مستقل مشاهده کرد. رنگ‌ها، الگوها و نقش‌های به کار رفته در آثار این هنر دارای معانی نمادین هستند و معمولا برای تزیین متون دینی، نسخه‌های ادبی و تاریخی، سندهای ازدواج و حتی معاهدات تجاری از تذهیب استفاده می‌شود.

تذهیب به‌عنوان اثر مشترک میان ایران، جمهوری آذربایجان، تاجیکستان، ترکیه و ازبکستان حس هم‌بستگی فرهنگی را در سطوح ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی تقویت می‌کند.

• آیین معنوی
• ثبت در سال ۲۰۲۳ میلادی
• اثر مشترک با کشورهای جمهوری آذربایجان، ترکیه و ازبکستان

منبع عکس: ich.unesco.org؛ عکاس: نامشخص

افطار در ماه رمضان یکی از عبادات مهم مسلمانان است و پاداش بزرگی در نزد خداوند دارد. افطار در زبان فارسی به‌معنای باز کردن روزه است. در دین اسلام، مسلمانان در ماه مبارک رمضان از اذان صبح تا غروب آفتاب روزه می‌گیرند و با شنیدن اذان مغرب، روزه خود را باز می‌کنند. این عمل به‌عنوان افطار شناخته می‌شود.

برای اغلب جوامع مسلمان که مراسم افطار را برگزار می‌کنند، این آیین اغلب به‌صورت گردهمایی‌ها یا صرف وعده‌های غذایی جمعی انجام می‌شود و این موضوع موجب تقویت روابط خانوادگی و اجتماعی و ترویج امور خیریه، هم‌بستگی‌ها و تبادلات اجتماعی خواهد شد.

• هنرهای سنتی و مهارتی
• ثبت در سال ۲۰۲۲ میلادی
• اثر مشترک ایران با سوریه

منبع عکس: ich.unesco.org؛ عکاس: نامشخص

عود یک ساز سنتی است که در ایران و سوریه نواخته می‌شود. نوازنده این ساز که دسته کوتاهی دارد را روی پای خود قرار می‌دهد، با یک دست سیم‌ها را می‌گیرد و با دست دیگر آن‌ها را به صدا در می‌آورد. در هر دو کشور ایران و جمهوری سوریه، عود دارای کاسه‌ای به‌شکل گلابی است که از چوب گردو، رز، سپیدار، آبنوس یا زردآلو ساخته می‌شود.

ساخت ساز عود معمولا حدود ۲۵ روز طول می‌کشد. در این مدت چوب آن خشک و سفت می‌شود و سپس برای افزایش دوام، آن را به‌مدت ۱۵ روز با آب و بخار آب فرآوری می‌کنند. عودها معمولا در اندازه‌های مختلف برای بدن‌هایی با سایزهای گوناگون ساخته می‌شوند و با حکاکی‌های چوبی و الگوهای موزاییکی تزیین می‌شوند.

ساز عود معمولا دارای پنج سیم دوتایی است؛ هرچند که می‌توان سیم ششم را نیز به آن اضافه کرد. این ساز در دامنه‌های باس و باریتون توانایی تولید صداهای ملودیک و هارمونیک را دارد. هنر نواختن عود از طریق شاگردی در مراکز موسیقی، دانشکده‌های هنر و... قابل انتقال است.

• هنرهای سنتی و مهارتی
• ثبت در سال ۲۰۲۲ میلادی
• اثر مشترک ایران با ترکمنستان

منبع عکس: ich.unesco.org؛ عکاس: نامشخص

سوزن‌دوزی به سبک ترکمنی یک هنر کاربردی تزیینی است که روی لباس‌های ملی افراد از همه جنسیت‌ها و سنین در ترکمنستان و ایران استفاده می‌شود. در هر دو کشور سوزن‌دوزی به سبک ترکمنی ابتدا با آماده‌سازی نخ‌های نازک ابریشمی آغاز می‌شود. این نخ‌ها در سه لایه به هم پیچیده می‌شوند و در نهایت یک نخ واحد پدید می‌آورند.

سبک‌های مختلفی در هنر سوزن‌دوزی به سبک ترکمنی به کار گرفته می‌شوند که هر یک منحصربه‌فرد هستند. سوزن‌دوزی ترکمنی در لباس‌های عروسی، لباس‌های مراسم ختم، رویدادهای فرهنگی و همچنین به‌عنوان اجزای تزیینی لباس‌های معمولی مانند روسری، شال، کت، شلوار و زیورآلات استفاده می‌شود.

• آیین‌های کهن و باستانی
• ثبت در سال ۲۰۲۲ میلادی
• اثر مشترک ایران با افغانستان

منبع عکس: ich.unesco.org؛ عکاس: پوریا پاکیزه

یلدا یا «چله»، یک جشن سنتی است که در ایران و افغانستان برگزار می‌شود. در آخرین شب پاییز، هنگامی‌که خانواده‌ها در خانه بزرگ‌ترها گرد هم می‌آیند، مراسم شب یلدا برگزار می‌شود. در این شب، خانواده‌ها دور یک سفره با مجموعه‌ای از اشیا و غذاها می‌نشینند. از اشیا و نمادهای سفره شب یلدا می‌توان به چراغ به‌عنوان نماد نور، آب به‌عنوان نماد پاکی و میوه‌های قرمز مانند انار، هندوانه، انگور و... که نماد گرما هستند اشاره کرد. در شب یلدا انواع آش، شیرینی، میوه‌های خشک و آجیل تهیه می‌شود و سر سفره قرار می‌گیرند تا در دورهمی مصرف شوند.

فعالیت‌های مختلفی در شب یلدا انجام می‌شوند که از جمله آن‌ها می‌توان به شعرخوانی، قصه‌گویی، بازی‌های سرگرم‌کننده، هدیه دادن به تازه‌عروس‌ها و دامادها و کودکان اشاره کرد. یلدا نماد هویت فرهنگی، احترام به طبیعت، ارج نهادن به زنان، دوستی، مهمان‌نوازی، تنوع فرهنگی و همزیستی مسالمت‌آمیز است.

• هنرهای سنتی و مهارتی
• ثبت در سال ۲۰۲۲ میلادی
• اثر مشترک با کشورهای جمهوری آذربایجان، افغانستان، تاجیکستان، ترکمنستان، ترکیه و ازبکستان

منبع عکس: ich.unesco.org؛ عکاس: بابک صدیقی

در صنعت نوغانداری و تولید سنتی ابریشم برای بافندگی، کشاورزان به‌صورت کامل از کرم‌های ابریشم در تمام طول چرخه زندگی‌شان مراقبت می‌کنند. آن‌ها درختان توت را پرورش می‌دهند تا از برگ‌هایشان به‌عنوان منبع تغذیه کرم‌های ابریشم استفاده کنند و از این طریق تخم کرم ابریشم تولید می‌شود.

الیاف ابریشم از پیله‌های جمع‌آوری‌شده، به نخ‌های ابریشم تابیده می‌شوند و سپس مراحل تمیزکاری و رنگ‌آمیزی را پشت سر می‌گذارند. این نخ‌ها سپس برای تولید انواع محصولات هنری و صنایع دستی از جمله پارچه، فرش، قالی و پرده مورد استفاده قرار می‌گیرند. محصولات ابریشمی در تمامی طبقات اجتماعی و فرهنگی جامعه ارزش بالایی دارند و مردم از آن‌ها در مراسم‌های ویژه‌ای همچون عروسی، ختم و گردهمایی‌های خانوادگی استفاده می‌کنند.

نوغانداری و ابریشم‌بافی که ریشه عمیقی در میراث جاده ابریشم دارد، امروزه به‌عنوان نمادی از هویت فرهنگی و سنت‌های چند صدساله کشورهای ایران، افغانستان و... شناخته می‌شود.

• هنرهای سنتی و مهارتی
• ثبت در سال ۲۰۲۱ میلادی
• اثر مستقل ایران

منبع عکس: ich.unesco.org؛ عکاس: نامشخص

سنت خوشنویسی در ایران همواره با عمل نوشتن در ارتباط بوده است و حتی در زمان که نویسندگان سواد محدودی داشتند، خوشنویسی و نوشتن هرگز از یکدیگر جدا نبوده‌اند. با ظهور چاپ و برنامه‌های کامپیوتری و فونت‌های دیجیتال این هنر رفته‌رفته رو به زوال رفت. این امر موجب کاهش ارزش و قدردانی از خوشنویسی در میان نسل‌های جدید شد.

از چهار دهه پیش، حفظ سنت خوشنویسی ایرانی به یک دغدغه تبدیل و یک برنامه ملی به همین منظور توسط سازمان‌های غیردولتی طراحی و اجرا شد. هدف این برنامه گسترش آموزش‌های عمومی غیررسمی و رسمی در حوزه خوشنویسی، انتشار کتاب و جزوه‌ها، برگزاری نمایشگاه‌های هنری و توسعه برنامه‌های درسی دانشگاه بود. مدتی بعد از گسترش این برنامه و به سبب محبوبیت گسترده آن، بخش دولتی این برنامه را به یک برنامه ملی تبدیل و با بهره‌گیری از تجربه‌های بخش‌های دولتی و خصوصی آن را در مقیاس‌های وسیع‌تری بازتعریف کرد.

• آیین‌های کهن و باستانی
• ثبت در سال ۲۰۲۴ میلادی
• اثر مشترک ایران با تاجیکستان

منبع عکس: tehrantimes.com؛ عکاس: نامشخص

جشن باستانی مهرگان که در ایران و تاجیکستان برگزار می‌شود، در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو سال ۲۰۲۴ به ثبت رسید. مهرگان، جشن سپاسگزاری برای برداشت فراوان محصولات کشاورزی و ادای احترام به نعمت‌های طبیعت است. این جشنواره ریشه در سنت‌های زرتشتی دارد و به نام مهر، ایزد نماد دوستی، صلح و هم‌بستگی نام‌گذاری شده است.

در ایران، مهرگان عمدتا در جوامع زرتشتی جشن گرفته می‌شود و شامل آیین‌های متنوعی از جمله خواندن متون مقدس زرتشتی، پهن کردن سفره‌ای سنتی با غذاهای فصلی و تهیه غذاهای مخصوص است. در مراکز شهری، این جشن کمتر رایج است؛ اما در مناطقی نظیر شمال ایران و جوامع زرتشتی استان‌هایی مانند یزد، فارس و تهران همچنان اهمیت دارد.

• هنرهای سنتی و مهارتی
• ثبت در سال ۲۰۲۴ میلادی
• اثر مشترک ایران با افغانستان، تاجیکستان و ازبکستان

منبع عکس: tehrantimes.com؛ عکاس: نامشخص

در جریان نوزدهمین اجلاس پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس یونسکو که در پاراگوئه برگزار شد، یونسکو هنر «ساختن و نواختن رباب» را به‌طور مشترک برای ایران، افغانستان، تاجیکستان و ازبکستان به رسمیت شناخت. ثبت رباب به‌عنوان میراث فرهنگی ناملموس توسط یونسکو، گواهی بر ارزش والای این ساز در حفظ هویت فرهنگی و تقویت پیوندهای اجتماعی در جوامع متنوع آسیای مرکزی است.

رباب، یکی از قدیمی‌ترین سازهای زهی در آسیای مرکزی، جنوبی و جنوب غربی است که معمولا از چوب خشک توت تهیه می‌شود و برای قرن‌ها است که جزو موسیقی محلی به شمار می‌رود. رباب در رویدادهای مهمی مانند عروسی، تشییع جنازه، گردهمایی‌های اجتماعی و... نواخته می‌شود. این ساز در شرق ایران، به‌ویژه در جوامع بلوچ، زابلی (سیستانی)، خراسانی، نقشبندی، چشتی، قادری و سهروردیه، از ارزش بالایی برخوردار است.

منبع عکس: خبرگزاری تسنیم، عکاس: نامشخص

میراث فرهنگی ناملموس یا میراث معنوی هر کشور ارزشمندترین گنجینه‌های فرهنگی مردم آن کشور است که ریشه در تمدن و تاریخ آن کشور دارد. این میراث گستره وسیعی از هنرهای بومی، آیین‌های سنتی، جشن‌ها و مراسم ملی، مهارت‌های دستی و فرهنگ شفاهی مردم یک کشور را شامل می‌شوند. ایران نیز با ریشه‌های عمیق فرهنگی و پیشینه‌ای قوی در تاریخ و تمدن، یادگارهای معنوی ارزشمندی از سالیان گذشته دارد.

در ایران بیش از ۳۰ هزار اثر تاریخی و باستانی در فهرست آثار ملی قرار گفته‌اند که این رقم تنها در حدود ۱۰ درصد از همه بناهای تاریخی است. این آثار در جهان با عنوان آثار فرهنگی ملموس شناخته می‌شوند و به‌دلیل ارزش تاریخی بالایی که دارند، حفاظت از این بناها و آثار باستانی و تاریخی برای جهان حائز اهمیت است. پس از ثبت آثار فرهنگی ملموس نقاط مختلف دنیا در فهرست میراث جهانی یونسکو، توجه کارشناسان به آثار ناملموس فرهنگی جلب شد.

منبع عکس: خبرگزاری مهر، عکاس: نامشخص

برخلاف میراث فرهنگی ملموس که امکان حفاظت، نگهداری و انتقال آن به نسل‌های بعد به‌صورت فیزیکی وجود دارد، حراست از آثار فرهنگی ناملموس جز با ثبت اسناد نوشته شده و معرفی آن‌ها به نسل‌های بعد وجود ندارد. آثار فرهنگی ناملموس به‌صورت شفاهی و سینه به سینه بین مردم یک جامعه منتقل می‌شوند و امکان انتقال فیزیکی آن‌ها به نسل‌های بعد وجود ندارد. به همین دلیل سازمان جهانی یونسکو تصمیم به تشکیل کمیته‌ای جهانی برای ثبت و حراست از فرهنگ و آداب و رسوم کشورهای مختلف جهان گرفت.

در حال حاضر ۱۸۰ کشور در این کنوانسیون جهانی عضو هستند و نسبت به حفظ آثار فرهنگی معنوی در جهان تعهد دارند. نشست اعضای این مجمع برای تصمیم گیری در خصوص ثبت آثار معنوی ارائه شده توسط کشورها هر دو سال یک بار انجام می‌شود؛ اما هر کشور می‌تواند سالانه درخواست ثبت یک اثر فرهنگی ناملموس به‌صورت مستقل و آثار نامحدود فرهنگی معنوی به‌شکل مشترک با کشورهای دیگر ارائه دهد.

میراث معنوی یونسکو مهم‌ترین ابزار برای شناخت اندیشه‌های ملل مختلف است. با بررسی میراث ناملموس کشورهای مختلف می‌توان اطلاعات جالب توجهی از تاریخ شفاهی، فرهنگ، زبان، سنت‌ها و رسوم مناطق مختلف جهان به دست آورد. میراث معنوی ثبت شده در فهرست جهانی یونسکو، هویت جهانی کشورها را می‌سازند و به برقراری صلح پایدار در جهان کمک می‌کنند.

در حالت کلی می‌توان آثار فرهنگی ناملموس کشورهای جهان را به دسته‌های نمادها و سنت‌های قومی، هنرهای نمایشی، آداب و رسوم اجتماعی، آیین‌های مذهبی، دانش و تجربه‌های سنتی در تعامل با طبیعت، صنایع دستی، فرهنگ غذایی و پوشش اصیل مردم هر جامعه تقسیم کرد.

با توجه به رابطه تنگاتنگ میراث فرهنگی ملموس و ناملموس در نقاط مختلف دنیا، هدف اصلی سازمان جهانی یونسکو حفاظت از آثار و میراث فرهنگی و طبیعی در تمام جهان است. برخلاف میراث ملموس یونسکو، برای ثبت آثار معنوی کشورهای جهان پیش شرط ارزشمند بودن و همگانی بودن ضرورت ندارد. مهم‌ترین ویژگی برای آثار ناملموس فرهنگی در نقاط مختلف جهان از نظر سازمان جهانی یونسکو انتقال نسل به نسل این آثار است. به اعتقاد کارشناسان تنها دلیل زنده ماندن آثار معنوی در جهان انتقال دهان‌به‌دهان و سینه‌به‌سینه آثار فرهنگی بین مردم جوامع مختلف بوده است و همین مطلب بر اهمیت این آثار می‌افزاید.

دیگر ویژگی برجسته آثار ناملموس یونسکو پراکندگی این آثار بین مردم کشورهای مختلف است. تبادل فرهنگی بین کشورهای مختلف به‌دلیل تمایل انسان به گسترش زندگی اجتماعی و پدیده مهاجرت رخ می‌دهد. به همین دلیل امکان ثبت آثار فرهنگی معنوی مشترک میان کشورها به‌صورت نامحدود در طول سال وجود دارد.

منبع عکس: سایت دیجی رو، عکاس: نامشخص

معیارهای ثبت اثر در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو به شرح زیر است:

• اثری ارزشمند با تکیه بر نبوغ و خلاقیت انسان
• دارا بودن نشانه‌های سنتی، فرهنگی و تاریخی کشور مورد نظر
• تبادل اثر فرهنگی مورد نظر میان نسل‌ها و انتقال ارزش‌های فرهنگی جامعه
• تقویت هویت فرهنگی ملت‌ها
• الهام‌بخشی بین فرهنگ‌ها
• موثر در برقراری صلح جهانی و برقراری ارتباط میان ملت‌ها
• نقش فرهنگی و اجتماعی در زمان معاصر
• به کارگیری مهارتی منحصربه‌فرد در خلق اثر
• تنها بازمانده سنت فرهنگی یک جامعه
• قرارگیری در معرض خطر نابودی و دگرگونی

ایران درمجموع ۵۴ اثر ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو دارد که ۲۸ اثر آن مربوط به آثار ملموس و ۲۶ اثر مربوط به آثار ناملموس هستند. ایران نهمین رتبه در فهرست میراث فرهنگی ملموس یونسکو و پنجمین رتبه در فهرست آثار ناملموس این سازمان را دارد.

منبع عکس: ویکی‌مدیا، عکاس: Cancillería Ecuador

سازمان یونسکو در سال ۲۰۰۱ میلادی با انجام پروژه تحقیقی وسیع میان کشورهای مختلف، توافق ۱۸۰ کشور برای تعهد در حفظ میراث معنوی آن‌ها را به دست آورد و به این ترتیب کنوانسیون پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس یونسکو تشکیل شد. از ۲۶ اثر ثبت شده ایرانی در این فهرست ۱۴ اثر به‌صورت مشترک با سایر کشورها و ۱۲ اثر به‌صورت مستقل و به نام ایران هستند. همچنین چهار اثر از ۲۶ اثر معنوی ایران در گروه آیین‌ کهن و باستانی، ۱۱ اثر در گروه هنرهای سنتی و مهارتی، دو اثر در گروه آیینی ورزشی، دو اثر در گروه آیینی نمایشی، سه اثر در گروه آیینی معنوی، سه اثر در گروه صنایع دستی مهارتی و یک اثر در گروه فرهنگ خوراکی قرار می‌گیرند.

در سازمان جهانی یونسکو محدودیت‌هایی برای ثبت آثار در سال وجود دارد و هر کشور سالانه می‌تواند تنها یک اثر فرهنگی معنوی خود را به‌صورت مستقل برای ثبت در فهرست ناملموس یونسکو ارائه دهد؛ اما برای ثبت آثار معنوی مشترک بین کشورها محدودیتی وجود ندارد. به همین دلیل کشورهای مختلف آثار فرهنگی معنوی مشترک با هم را در غالب یک پرونده به یونسکو ارائه می‌دهند تا احتمال بیشتری برای ثبت آثار فرهنگی ناملموس خود داشته باشند. گرچه به این ترتیب احتمال ثبت بیش از یک اثر معنوی برای هر کشور در سال وجود دارد، تنظیم اسناد مشترک بین کشورها پیچیدگی‌های خاص خود را دارد.

منبع عکس: سایت امرداد، پریسا بهروزی

اجلاس کمیته جهانی میراث ناملموس یونسکو در آذرماه سال ۱۳۹۹ در کشور جامائیکا برگزار شد و ثبت جهانی آیین جشن مهرگان به‌دلیل وجود پاره‌ای از ابهام‌ها صورت نگرفت. از دیگر پرونده‌های در انتظار ثبت در یونسکو می‌توان به «برنامه ملی زیارت رضوی» اشاره کرد که در سال ۱۴۰۲ به اجلاس یونسکو فرستاده شد. پرونده «جشن مهرگان»، «هنر ساختن و نواختن رباب» و «تولید سنتی گلاب و باور‌های اجتماعی فرهنگی وابسته با آن» نیز در پاییز ۱۴۰۳ در این اجلاس مورد بررسی قرار گرفتند که ساز رباب و جشن مهرگان موفق به ثبت در یونسکو شدند.

منبع عکس: خبرگزاری تسنیم، عکاس: محمد سعید سجادی

در این مقاله به معرفی آثار فرهنگی و معنوی ثبت شده ایران در میراث جهانی ناملموس یونسکو پرداختیم. مطالعه بر آثار معنوی و ارزشمند ایران، اهمیت پاسداشت آیین و هنر چند هزار ساله ایران را نشان می‌دهد. ثبت این آثار در فهرست میراث معنوی یونسکو، سبب مانایی فرهنگ غنی ایران در جهان خواهد شد. اگر آیینی سنتی و هنری زبانزد در منطقه محل زندگی شما وجود دارد، در ادامه آن را با ما و دیگر کاربران کجارو در میان بگذارید.

عکس‌ کاور از وب‌سايت رسمی سازمان یونسکو، عکاس: نامشخص