دانشگاه تبریز؛ دومین نهاد آموزش عالی نوین در ایران

هرآنچه درباره تبریز باید بدانید

دانشگاه تبریز در منطقه‌ای یک‌پارچه دارای مساحتی معادل ۵۸۵ هکتار در بلوار ۲۹ بهمن (فلکه دانشگاه) واقع ‌است. دانشگاه در ناحیه‌ی شرقی شهر تبریز با چشم‌انداز زیبای کوه‌های شمالی شهر قرار گرفته‌ و در منطقه جنوبی نیز دارای محوطه‌ای سرسبز است که فضای مورد نیاز برای توسعه‌ی دانشگاه را در آینده فراهم می‌کند. مساحت اختصاص‌ یافته به ساختمان‌ها و فضاهای آموزشی دانشگاه در حدود ۳۲۳٬۸۹۵ متر مربع است.

نگاهی اجمالی به تاریخ نشان می‌دهد که پیشینه حقیقی تاسیس دانشگاه در تبریز به ۷۰۰ سال قبل و به دوران حکومت مغول‌ها باز می‌شود. در آن دوران و به همت خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی – وزیر مدبر و دانشمند غازان خان – مجتمع بزرگ علمی، آموزشی، وقفی و دانشگاهی به نام ربع رشیدی تاسیس شد. گفتنی است وقف‌نامه یا منشور دانشگاه ربع رشیدی شامل قوانین و مقررات مجموعه توسط شخص خواجه رشیدالدین به رشته تحریر درآمده و خوشبختانه، نسخه اصلی و خطی آن تا به امروز باقی مانده و در کتابخانه مرکزی دانشگاه تبریز حفظ و نگهداری می‌شود. از نکته‌های جالب‌توجه در مورد دانشگاه ربع رشیدی این است که به‌دلیل اشتغال خواجه رشیدالدین به امر طبابت، «دارالشفا» یا بیمارستان و دانشکده پزشکی دانشگاه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده و هر طبیب علاوه بر مداوای بیماران ملزم به تعلیم ده نفر از دانشجویان بوده است. همچنین دانشجویان پزشکی مشابه با نظام آموزش پزشکی فعلی به‌صورت تمام وقت مشغول به تحصیل بوده‌اند، به این ترتیب که صبح‌ها به‌صورت تئوری و بعد از ظهرها به‌شکل عملی دوره آموزشی خود را طی می‌کرده‌اند و کلیه مایحتاج زندگی آن‌ها توسط دانشگاه تامین می‌شده است. علاوه بر این دانشگاه ربع رشیدی به‌دلیل شهرت و اعتبار خود پذیرای دانشجویانی از سایر کشورها نیز بوده است.

پس از گذشت سال‌ها و در سال ۱۲۹۳ هجری قمری (معادل با ۱۲۵۴ هجری شمسی)، اولین مدرسه آموزش عالی به سبک نوین در خطه آذربایجان و با نام «دارالفنون تبریز» توسط میرزا تقی خان امیرکبیر و در راستای برنامه‌های نوسازی وی تاسیس شد. این مدرسه به‌صورت سالانه پذیرای ۵۰ تا ۷۰ نفر از محصلانی بود که تعدادی از آن‌ها به‌صورت رایگان و شبانه‌روزی در این مدرسه به تحصیل مشغول بودند. در این مدرسه دروسی مانند طب، جغرافیا، ریاضی، پیاده نظام، توپخانه، خط، زبان فرانسه، انگلیسی، عربی، فارسی و قرائت قرآن تدریس می‌شد. همچنین مدرسه دارلفنون در کنار فعالیت‌های آموزشی خود موفق شد تا در سال ۱۳۱۱ هجری قمری (معادل با ۱۲۷۲ هجری شمسی) ماهنامه‌ای با عنوان «ورقه» را به مدیریت «ایرج میرزا» منتشر کند.

مرحله سوم روند توسعه آموزش عالی در خطه آذربایجان به ۷۰ سال پیش باز می‌شود و علارغم درخشش مراکزی مانند ربع رشیدی، مدرسه دارالفنون، شام غازان و رصدخانه مراغه در طی مقاطع مختلف، مرکز علمی قدرتمندی برای تداوم راه آن‌ها وجود نداشت. از جمله مراکز علمی موجود در آن زمان می‌توان به دانشگاه تهران و دانشسرای عالی تبریز اشاره کرد که در دوران پهلوی اول برای تربیت معلم تاسیس شده بود؛ تا اینکه در خرداد ماه سال ۱۳۲۶ هجری شمسی و یک‌ سال پس از پایان جنگ جهان جهانی دوم، ایده تاسیس دانشگاه تبریز بر پایه تحولات سیاسی منطقه (به دستور سید جعفر پیشه‌وری، رئیس فرقه کمونیستی آذربایجان) مطرح شد. بنابراین، برای تهیه محلی مناسب برای اسکان دانشگاه تصویب شد تا ساختمان دانشسرای مقدماتی تخلیه و به «آذربایجان یونیورسیتی» (دانشگاه آذربایجان) تغییر کاربری دهد.

پس از باز پس‌گیری آذربایجان توسط ارتش ایران، فعالیت دانشگاه عملا متوقف شد. ولی با این وجود اقدامات همه جانبه‌ای برای راه‌اندازی مجدد دانشگاه از سوی شخصیت‌های مختلفی صورت گرفت و به این منظور، گروهی متشکل از اساتید برجسته از جمله دکتر مصطفی حبیبی (استاد دانشکده پزشکی دانشگاه تهران) و دکتر خانبابا بیانی (استاد دانشکده ادبیات دانشگاه تهران)، دکتر اقبال و دکتر شفق شکل گرفت و در دی ماه همان سال این افراد با هدف تاسیس دانشگاه در تبریز عازم این شهر شدند. البته روند راه‌اندازی دانشگاه با مشکلات مختلفی مواجه شد، ولی سرانجام با پیگیری استاندار وقت و پافشاری مردم آذربایجان دانشگاه فعالیت خود را آغاز کرد.

از ابتدای فعالیت تا تیرماه ۱۳۲۸ ساختمان‌های دانشگاه به‌شکل استیجاری در سراسر شهر پراکنده شده بود، ولی با توجه به ضرورت متمرکز بودن فعالیت‌های علمی دانشگاه، در همان سال کلنگ احداث دانشگاه در مکان فعلی خود توسط دکتر زنگنه، وزیر فرهنگ وقت، و به زمینی به مساحت ۲۴۷ هزار متر مربع به زمین زده شد و پس از پایان عملیات اجرایی، دانشگاه به‌صورت رسمی به مکان دائمی خود نقل مکان کرد. البته این دانشگاه در ابتدا با دو دانشکده ادبیات و پزشکی کار خود را شروع کرد و با مرور زمان دانشکده‌ها، آزمایشگاه‌ها، کارگاه‌ها و... یکی پس از دیگری به مجموعه اضافه شدند. البته بعدها دانشگاه مذکور به دو دانشگاه تبریز و علوم پزشکی تبریز منفک شده و تاکنون فعالیت خود را به‌صورت مستقل ادامه می‌دهند.

دانشگاه تبریز در از ابتدای تاسیس در سال ۱۳۲۵ با نام‌های مختلفی از جمله «آذربایجان ملی دارالفنونی»، «آذربایجان خلق اونیورسیته‌سی» و در نهایت «آذربایجان اونیورسیته‌سی» خوانده می‌شد. سپس در سال ۱۳۲۶ نام دانشگاه به «دانشگاه تبریز» و پس از چند سال به «دانشگاه آذرآبادگان» تغییر یافت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ نام آن مجدد به «دانشگاه تبریز» تغییر یافت.

در حال حاضر، دانشگاه تبریز دارای ۲۱ دانشکده، ۱۰ پژوهشکده و چندین موسسه و مرکز تحقیقاتی و قطب علمی از جمله مرکز رشد، واحدهای فناوری، اداره ارتباط با صنعت، افلاک نما، پژوهشکده فیزیک کاربردی و اخترشناسی، باغ گیاه‌شناسی، موزه جانورشناسی، موزه تاریخ و فرهنگ ایران، موسسه تحقیقات اجتماعی، گروه پژوهشی جغرافیا، موسسه علوم انسانی - اسلامی، مرکز تحقیقات علوم پایه و... است.

سامانه افلاک نما از جمله مراکز وابسته به پژوهشکده فیزیک کاربردی و ستاره شناسی دانشگاه تبریز از نوع Sky Master است که با استفاده از آن می‌توان بیش از ۱۰,۰۰۰ نوع ستاره و جرم سماوی از جمله خوشید، ماه، سیاره‌ها و تعدادی از اقمار آن‌ها، صور فلکی، دوایر استوای سماوی و نصف النهار ناظر و دایره البروج و..... را مشاهده کرد. این سامانه در داخل سایت دانشگاه تبریز واقع بوده و بازدید از آن برای عموم آزاد است.

در این رابطه، باغ گیاه شناسی دانشگاه تبریز نخستین باغ تحقیقاتی در شمال غرب کشور به شمار می‌رود و در مساحتی به وسعت ۱۸ هزار هکتار در اراضی سایت دانشگاه تاسیس شده است.

این مجموعه ضمن احیای فضای سبز موجود در باغ‌های میوه اطراف دانشگاه، انواع گیاهان را در محوطه باغ و گلخانه پرورش داده و محیط آموزشی زیبا و مفرحی را با ايجاد پياده‌روها، حوض‌های آب، آب‌نماها، اتاقک اداری، آبروهای طبيعی، ساخت آلاچيق‌های بتنی با الهام از طبيعت برای دانشجویان رشته کشاورزی فراهم کرده است.