روزشمار: ۵ دی؛ جشن کریسمس و زادروز عیسی

اعضای کلیسای ارامنه طبق سنت منحصر به فردی، روز میلاد و همچنین روز غسل تعمید مسیح را هم‌زمان در روز ششم ژانویه جشن می‌گیرند. ایام دوازده روزه کریسمس با سالروز میلاد مسیح در ۲۵ دسامبر آغاز شده و تا جشن خاج‌شویان در روز ۶ ژانویه ادامه می‌یابد.

هرچند مهم‌ترین عید مذهبی در گاه‌شمار مسیحی، روز عید پاک (به‌عنوان روز مصلوب شدن و رستاخیز عیسی) است، مردم بسیاری به‌خصوص در کشورهای آمریکا و کانادا، کریسمس را مهم‌ترین رویداد سالانه مسیحی محسوب می‌دارند. برای بیشتر مردم، این ایام فرصتی است برای دور هم جمع شدن اقوام و دوستان و هدیه دادن به هم. کریسمس با آیین‌های ویژه‌ای به‌طور مثال آراستن یک درخت کاج، برگزار شده و شخصیتی خیالی به نام بابانوئل در آن نقشی مهم دارد.

منشأ دقیق انتخاب روز ۲۵ ماه دسامبر به‌عنوان میلاد عیسی مسیح در پرده‌ای از ابهام قرار دارد و تاریخ‌دانان در مورد آنکه پیروان مسیح از چه زمانی شروع به برپاداشتن جشن میلاد او کردند، به یقین نرسیده‌اند. گرچه در اناجیل چهارگانه در عهد جدید، تولد عیسی با جزئیات شرح داده شده است، ولی هیچ تاریخی در آن‌ها ذکر نشده است. روز ۲۵ دسامبر، برای نخستین بار در سال ۲۲۱ پس از میلاد، در نوشته‌های «سکستوس ژولیوس افریکانوس» (اولین تاریخ‌نگار مسیحی) به‌عنوان روز میلاد مسیح، انعکاس یافته و بعدها به‌طور فراگیر در عالم مسیحیت پذیرفته شده است.

اما بیشتر محققان معتقدند که این روز به‌عنوان جایگزینی برای جشن «روز میلاد خورشید شکست‌ناپذیر» یا «سول اینویکتوس» که به هنگام انقلاب زمستانی به‌عنوان نماد نوزایی خورشید، به دور افکندن زمستان و ندای تولد دوباره بهار و تابستان، در امپراتوری روم برگزار می‌شد، رایج شد و در واقع کریسمس، صورت «مسیحی شده» این جشن بود.

پیش از پذیرفتن آیین مسیحیت به‌عنوان دین رسمی روم در قرن چهارم میلادی، رومیان هر ساله در روز ۱۷ دسامبر در جشنی به نام ساتورنالیا به سیاره کیوان (ساتورن)، ایزد باستانی زراعت، احترام می‌گذاشتند. این جشن تا هفت روز ادامه میافت و انقلاب زمستانی را که طبق گاه‌شماری یولیانی باستان حدوداً در ۲۵ دسامبر واقع می‌شد، شامل بود. هنگام عید ساتورنالیا، رومی‌ها اقدام به برپاداشتن جشن و سرور، به تعویق انداختن کسب و کار و منازعات، هدیه دادن به همدیگر و آزاد کردن موقتی برده‌ها می‌کردند.

از سوی دیگر گفته می‌شود پس از رسمیت یافتن دین مسیح در ۴۰۰ سال بعد بود که روزی را به‌عنوان زادروز او تعیین کردند و در تعیین آن از یلدای ایرانی یا آیین مهر یا میتراییسم بهره یا وام گرفتند.

در ایران تولد مسیح از این نظر هم جالب است که این باور وجود دارد که تعیین ۲۵ دسامبر و تنها ۴ روز پس از شب یلدا به خاطر این است که تاریخ ولادت قطعی نبوده و این روز بر اساس باور ایرانیان باستان روز ولادت میترا، خدایگان مهر و آفتاب، تعیین شده است.

آیین شب یلدا که به‌تازگی پشت سر گذاشتیم نیز در واقع شب‌زنده‌داری برای استقبال از تولد خورشید است و اینکه تاریکی و سرما غلبه پیدا نکرده‌اند. نه اینکه خود یلدا را چنان که برخی می‌پندارند جشن بگیریم. بلکه بیدار می‌ماندند تا شاهد تولد خورشید در آغاز فصلی باشند که بدون آن سرما و تاریکی بر زندگی غلبه می‌کرد. یلدا به معنی میلاد است و مسیحیان نزدیک به ۴۰۰ سال بعد این روز را به‌عنوان تولد مسیح قرار دادند و ازاین‌رو نیز ایرانیان عید کریسمس را ادامه یلدا می‌دانند؛ عید میلاد یا عید یلدا.

راز دیگر محبوبیت فراوان عیسی مسیح در میان مسلمانان و خصوصا ایرانیان مادر اوست. محبوبیت فراوان مسیح و مریم در ایرانیانی که غالبا مسیحی نبودند و نیستند در ادبیات هزار ساله فارسی هم ریشه دارد. چراکه شاعران پارسی‌گو از استعاره‌های مربوط به عیسی و مریم بسیار بهره برده‌اند. سرآمد این شاعران نیز خاقانی است که مادری مسیحی داشته است. در ادبیات فارسی البته بیش از هر موضوع دیگر درباره عیسی و مریم آبستنی مریم عذرا در عین پاکدامنی و بی‌تماس با هیچ مردی منشا بسیاری از استعارات بوده است.

با این اوصاف می‌توان گفت عیسی مسیح نزد ایرانیان تنها پیامبر مسیحیان تلقی نمی‌شود. جدای اشارات متعدد قرآن به عیسی مسیح و ۳۰ بار نام «مریم عذرا» که مهم‌ترین دلیل مذهبی است، به‌لحاظ ملی هم نزدیکی عید میلاد به شب یلدا و پیشینه نام مسیح در اشعار شاعران پارسی‌گو چه در شعر کلاسیک و چه در شعر معاصر موجب شده که در ایران نیز عید کریسمس نه با این نام که در قالب تولد مسیح بسیار گرامی داشته شود ولو تعطیل رسمی نباشد و هر چند غیر مسیحیان آیینی برگزار نکنند.

شخصیتی که امروزه به‌شکل پیرمردی مهربان و چاق است و با لباس سرخ رنگ و ریشی سفید و بلند، هنگام کریسمس در میان برگزارکنندگان این جشن ظاهر می‌شود به چندین اسم شناخته می‌شود که بابانوئل (Papa noel)، سانتا کلوز (Santa claus) و سنت نیکولا (Saint Nicola) از معروف‌ترین این اسامی‌اند.

در سده چهارم میلادی، یکی از اسقف‌های آسیای صغیر (ترکیه امروز) به خاطر رفتار مهربانانه‌اش با کودکان شهرت یافت. این شخص که بعدها به سنت نیکولاس (نیکولاس قدیس) شهرت یافت، در نقاشی‌های قرون وسطی و عصر رنسانس به‌شکل مردی بلندبالا با چهره‌ای جدی و نجیبانه نشان داده شده است و تا حدود قرن شانزدهم، جشن مخصوص او در روز ششم دسامبر در سراسر اروپا برگزار می‌شد، اما از آن پس، این جشن، تنها به پروتستان‌های هلند منحصر شد. مهاجران هلندی که به آمریکای شمالی کوچ کردند، این رسم را با خود به آن کشور بردند و در آنجا بود که نام او به «سانتا کلوز» تغییر یافت.

برگزاری کریسمس در کشورهای مختلف مسیحی بنا به سنت و رسم و رسوم آنان، تفاوت‌هایی نیز با یکدیگر دارد. اما مشترکات این مراسم این است که مسیحیان برای جشن گرفتن میلاد عیسی مسیح به کلیساها می‌روند، در منزل یک درخت کاج را تزیین و چراغانی می‌کنند و در خیابان‌ها و کوچه‌ها دسته‌دسته سرودهای پرستشی و شکرگزاری اجرا می‌کنند.

علاوه بر این نصب تصویر سنتی تولد مسیح، تبادل هدیه و کارت تبریک و حضور بابانوئل در شب عید کریسمس از سنت‌های کریسمس است و محورهای این عید بر ترویج حسن نیت، بخشندگی، مهربانی و گردهمایی‌های خانوادگی استوار است.

از عمده مراسم این شب که بین کلیسای کاتولیک و آنگلیکان‌ها مشترک است، اجرای قربانی مقدس است که کمی قبل از نیمه شب در کلیساها شروع می‌شود و تولد مسیح را جشن می‌گیرند. مراسم لوتریان‌ها بیشتر شبیه عشای ربانی است و با روشن کردن شمع و اجرای گروه کر و نواختن ارگ همراه است.

همچنین در ایام کریسمس حراجی‌هایی برپا می‌شود و در روز باکسینگ در ۲۶ دسامبر، کارمندها از کارفرمای خویش هدیه دریافت می‌کنند.

امروزه در تمام جهان درخت سرو نماد مهم کریسمس است. اما درخت سرو در آیین‌های پاگان و فرهنگ قدیم ایران نیز بسیار مهم بوده و درخت جاودانگی تلقی می‌شده است. هنوز در بسیاری از نقاط ایران به درخت سرو با نگاه تقدس نگریسته می‌شود.

• کیک کریسمس: کیک میوه‌ای که مرسوم است در کریسمس در بریتانیا می‌خورند. همچنین در کریسمس پودیندگی هم به نام پودینگ کریسمس تهیه می‌شود.
• جوراب کریسمس: جوراب بلندی است که کودکان هنگامی که شب کریسمس به رخت خواب می‌روند، آن را در اتاق می‌گذارند تا با هدیه‌ها پر شود.

• درخت کریسمس: یک درخت طبیعی یا مصنوعی است که با روبان‌ها و چراغ‌های رنگی تزئین می‌شود و در کریسمس در خانه یا بیرون از خانه قرار داده می‌شود.
• نوئل: اصطلاحی برای کریسمس است که به‌ویژه در سرودها و کارت‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.
• بابانوئل: محافظ شاد و شوخ بچه‌ها است.
• کارت کریسمس: برای تبریک عید ارسال می‌شود.

• زادروز رودکی از نخستین شاعران پارسی‌گوی (۲۳۹ شمسی)
• سالروز وقوع زلزله شدید بم (۱۳۸۲ شمسی)
• تولد «كلارا بارتون» بنيان‌گذار صليب سرخ آمريكا (۱۸۲۱ میلادی)
• درگذشت «چارلی چاپلين» كمدين و هنرپيشه معروف سينما (۱۹۷۷ میلادی)
• سالروز شهادت آشو زرتشت، ابرانسان بزرگ تاریخ
• مطابقت ساعت آفتابی با ساعت‌های مکانیکی